Vilhjálmur Eyjólfsson

Skýr í hugsun, skarpur nóg

Skyggn á dulið sindur

Mér var það gleði í heimsókn að Hnausum sumarið 2014 að skrifa upp eftir Vilhjálmi fagurorta afmælisdrápu hans til frænda míns, Gísla Tómassonar bónda á Melhól, einnig að hafa dregið í dagsins ljós óprentað leikrit samið af Vilhjálmi. Hann „rís ekki þögull frá dísanna borði“. Hjá honum fór saman atgjörvi líkama og sálar. Andlegt samfélag okkar í símtölum eftir að hljóðnaði í húsi á Hnausum var okkur báðum góð og gagnsöm dægrastytting. Bölið mikla að vera sviptur sjón um mörg ár bar Vilhjálmur með reisn, víl var víðsfjarri. Hann prýddi og lífgaði hvern þann mannfögnuð er hann sótti heim, jafnt í samræðu og söng. Bestu söngstundir sínar átti hann í kór Langholtskirkju þar sem fögur bassarödd hans naut sín vel. Listræn söngtafla kirkjunnar, gjöf Vilhjálms, minnir á hann og foreldra hans og á frægasta Meðallendinginn, Kjarval.

Vinir Vilhjálms hljóta að þakka Soffíu og Sigursveini á Lyngum, Kristínu og Guðbrandi á Syðri-Fljótum og starfsliði Kausturhóla fyrir öryggi og umhyggju honum til handa öll hin síðari ár. Vilhjálmur gleymist engum er af honum höfðu kynni. Skarðið eftir hann verður aldrei fyllt.

Látinn er í hárri elli Vilhjálmur Eyjólfsson á Hnausum. Vilhjálmur var hreppstjóri í Meðallandi eins og verið hafði Eyjólfur faðir hans. Vilhjálmur var glæsilegur á velli, hávaxinn og bar sig vel eins frændi hans, Jóhannes Kjarval, og prýddur mannviti og manngæsku. Vilhjálmur var fulltrúi þess besta í íslenskri menningu og minnti á fjölfræðinga fornaldar. Það var sama hvar borið var niður, jarðfræði, ættfræði, landafræði, sagnfræði, sögum af hinu yfirskilvitlega og dularfullum fyrirbærum. Hann var sagnabrunnur ómetanlegur og kunni sögu liðinna kynslóða, óskráðar sögur kunni hann aftur fyrir Skaftárelda 1783. Það voru dýrmætar stundir að sitja við fótskör sagnameistarans Vilhjálms og hlýða á hann ræða Kötlugos og Kötluhlaup. Það voru sögur um frönsku skúturnar, spítalaskipin og togarana, sem strönduðu í Meðallandi, sögur frá fyrstu hendi því að hinir sjóhröktu skipbrotsmenn bjuggu á Hnausum á heimili Vilhjálms oft svo vikum skipti. Og þar voru sögur af skrímslum, skottum og mórum. Hann kom í veg fyrir að bústaðir huldufólks væru skemmdir með framkvæmdum við veiðihús við Eldvatnið og átti huldufólk að vinum.

Á Hnausum var vel hugsað um bæjarhrafnana. Þeir voru tveir og sagði Vilhjálmur að þeir hefðu orðið mjög elskir að móður hans Sigurlínu Sigurðardóttur sem færði þeim margt góðgætið. Þegar hún var úti við flugu þeir með henni til fylgdar og þegar hún var orðin léleg til gangs og gekk við staf úti nær blind þá gekk annar þeirra á undan henni og hinn á eftir.

Vilhjálmur hafði brennandi áhuga á sögu, setti fram byltingarkenndar kenningar og reyndi að hraða rannsóknum þannig að menn öðluðust nýja þekkingu. Ég kynntist honum þannig að að hann kom í heimsókn til mín ásamt frænda sínum Ingimundi Stefánssyni, kennara mínum og fjölskylduvini í Bolungarvík. Tilgangurinn var að ræða rústir á Hnausum. Sumar þeirra í Hvannakeldurofi höfðu komið í ljós þegar Eldvatnið breytti um farveg og skolaði ofan af þeim margra mannhæða þykku sandlagi sem þær höfðu einhvern tímann í fornöld grafist undir í Kötluhlaupi. Það var trú Vilhjálms að þetta væri ævaforn byggð mun eldri en norrænt landnám. Þar hafði Ingimundur fundið brot af keri sem send voru Þjóðminjasafni. Margar vísbendingar eru um að kenningar Vilhjálms um forna byggð í Meðallandi séu réttar, sem tíminn muni leiða í ljós. Nokkra leiðangra fórum við saman ásamt góðu fólki og skoðuðum þennan stað og ávallt var notið gestrisni og höfðingsskapar hins aldna höfðingja á Hnausum.

Vilhjálmur var stórtækur í gjöfum sínum og gaf nú síðast fyrir andlát sitt Landgræðslu ríkisins jörðina Hnausa og veiðihlunnindin í Eldvatninu. Hugmyndir höfðu verið ræddar um að koma upp rannsóknarsetri í náttúrufræði, sagnfræði og stað fyrir rithöfunda í Hnausabænum til minningar um hann og foreldra hans. Vonandi er að nýir eigendur beri gæfu til að forðast græðgisvæðinguna og nýti þessa góðu gjöf til góðra verka í anda Vilhjálms Eyjólfssonar.

Villa kynntist ég ung að árum en varla þó viðræðuhæf fyrir bernsku sakir. Síðan var það þegar við fjölskyldan fluttumst í Hveragerði fyrir 18 árum að kynni okkar Villa tóku að endurnýjast. Hér hafði hann oft komið við, en nokkuð var um að Vestur-Skaftfellingar hefðu sest hér að í gegnum tíðina, en síðustu árin hafði hann notið gistivináttu hjá vinum sínum, Birni lækni og Guðbjörgu, konu hans. Einhvern veginn atvikaðist það þannig að frænkan náði að „lokka“ Villa til að koma líka til sín og upphófust þá hin ánægjulegustu kynni við vini og vandamenn.

Þegar Villi kom við var ætíð reynt að fara í heimsókn eða fá einhvern í heimsókn. Sveinn Skúlason í Bræðratungu var einn þeirra en feður þeirra Villa höfðu verið saman í Flensborg í upphafi 20. aldar – með í för var þá jafnan Páll Lýðsson, hreppstjóri í Sandvíkurhreppi, mikill vinur Sveins. Heimsóknir þessar voru Villa mikið ánægjuefni sem og hinna sem fengu að njóta.

Svo varð það að venju á tímabili að kalla á sameiginlegt frændfólk þegar Villi kom. Systkini hér í Hveragerði, barnabörn Árnýjar Eiríksdóttur: Alli (Aðalsteinn), Dóra (Halldóra) og Bagga (Sigurbjörg) Steindórsbörn og makar þeirra sem lifðu. Árný var hálfsystir Ingimundar og Eyjólfs, sem við Villi röktum okkur til. Margt var skrafað og mikið hlegið í þessum heimsóknum. Eins og fyrr tók fólkið upp á því að týnast til forfeðranna.

Eftir var þá Kjartan sægreifi Halldórsson frá Syðri-Steinsmýri. Það var fallegt að sjá hversu innilega honum þótti vænt um vin sinn Villa og samsveitung. Hann dó fyrir aldur fram í upphafi síðastliðins árs. Þá var Villi kominn á Klausturhóla. Nú hefur hann kvatt síðastur af þessum hópi fólks, sem leitast var við að hitta er hann kom við hjá okkur hér í Hveragerði.

Ég er þakklát fyrir að hafa náð að kveðja Villa tveimur dögum áður en hann kvaddi. Augljóst var að við vissum bæði að þetta væri hinsta kveðja. Minning hans lifir og að því kemur að við heilsumst á ný.

Á bakka Eldvatns í Meðallandi bjó Vilhjálmur Eyjólfsson á Hnausum. Við fljótið kynntist ég honum árið 1983. Ég var nýfluttur í Ása í Skaftártungu og Vilhjálmur hafði samband og spurði hvort ég kynni að veiða. Hann vildi kynna mér dásemdir Eldvatnsins. Svo ók ég í morgunsólinni í hlað á Hnausum þar sem tíminn er lygn. Í asaleysi var sest við eldhúsborðið og Vilhjálmur byrjaði að fræða um hraunið, sem blasti við út um eldhúsgluggann, sandöldur og mýrar Meðallands, Kötlu, gossögu ofurfjallanna og svo kryddaði hann náttúrufræðina með nokkrum mergjuðum draugasögum. Á þessum tíma fræða og furðu urðum við Vilhjálmur vinir. Hann erfði ekki við mig að ég gat ekki hugsað mér að drekka koníak kl. 8 að morgni. En svo fórum við að veiða og Vilhjálmur sannfærði mig um að Eldvatnsbirtingurinn væri eitt af undrum heimsins.

Eftir upphafskynnin kom Vilhjálmur og húsvitjaði reglulega. Svo voru heimsóknir hans endurgoldnar. Vináttan var ræktuð og samgangur hélst þótt fjölskyldan flytti í aðra landsfjórðunga. Þar sem Vilhjálmur kom til nokkurra daga dvalar gat ég fylgst með því sem hann vann að. Honum var í mun að varðveita fróðleik, munnmæli, sögur, atburði og hóf skriftir á fullorðinsaldri. Meðal þess, sem Vilhjálmur setti á blað, voru minningar Einars Einarssonar djákna. Vilhjálmur kom efninu á blöð sem hann setti í mínar hendur til að slá inn og koma á tölvutækt form. Ég varð því ritari Vilhjálms og fékk innsýn ekki aðeins í heim djáknans heldur líka Hnausabóndans, vinar míns. Ritsmíðin var prentuð í héraðsritinu Dynskógum.

Vilhjálmur Eyjólfsson var andlega og fræðilega fangvíður. Hann var víðlesinn fjölfræðingur og því gefandi að ræða álitamál við hann. Alla ævi íhugaði hann skaftfellska náttúru og sögu og miðlaði til þeirra sem vildu við taka. Einu gilti hvort rætt var um jarðfræði, guðfræði, heimspeki, landafræði, líffræði, dulræn efni eða kirkjusögu. Eldfjallafræði var honum sérlega hugleikin, en einnig byggðasaga, landamerkjamál, verndun fiskjar og ábyrg nýting. Svo sá Vilhjálmur fleira en við hin og í sumu einnig lengra. Í þeim efnum var ekki komið að tómum kofum. Veröld Villa á Hnausum var stór. Hann lifði lífinu í fagurri lotningu gagnvart undri veraldar. Hann var gjöfull samfylgdarmaður.

Fyrir hönd barna minna og fjölskyldu þakka ég vináttu, fræðslu, umhyggju og elskusemi Vilhjálms á Hnausum. Guð geymi hann í lygnu eilífðar.

Sem krakki komst ég í sveit að Hnausum. Það var eitt af mínum stóru lánum í lífinu. Þarna kynntist ég dásamlegu fólki sem miðlaði mér af visku sinni og kenndi mér að vinna. Í sjö ár dvaldist ég hjá þeim öll sumur og í páskaleyfum því hvergi var betra að vera. Ég kom heim að hausti og tilkynnti mömmu hversu mikill óþarfi rafmagnið væri. Á Hnausum var vel hægt að komast af án þess. Nú eru þau öll horfin. Ég get ekki annað en þakkað fyrir mig. Án ykkar væri ég ekki sú manneskja sem ég er í dag. Blessuð sé minning Villa og foreldra hans, Línu og Eyjólfs. Kveðja.

Kær vinur, félagi og velgjörðarmaður Landgræðslunnar er látinn, en bjartar minningar um elskulegan mann munu lifa áfram í huga mínum. Margs er að minnast þegar litið er yfir farinn veg samskipta okkar Vilhjálms eða Villa eins hann var jafnan nefndur. Ég kynntist honum fyrst á seinni hluta sjötta áratugar síðustu aldar, er ég var í sveit á bænum Strönd í Meðallandi. Villi var þar jafnan aufúsugestur og mér er minnisstætt þegar ég kom að Hnausum til foreldra hans, hreppstjórahjónanna Eyjólfs Eyjólfssonar og Sigurlínu Sigurðardóttur. Þar var afskaplega vel tekið á móti gestum, eins og alla tíð á meðan Villa auðnaðist heilsa til að búa á Hnausum.

Foksandur ógnaði jörðinni á fyrri hluta síðustu aldar og afhenti þá Eyjólfur Sandgræðslu Íslands hluta Hnausa og Hólmalands til sandgræðslu. Villa þótti vænt um Hnausa og á efri árum sínum afhenti hann Landgræðslunni alla jörðina, ásamt hluta af Skarðslandi og Hólmalandi til eignar og varðveislu, ásamt bæjarhúsum og innbúi. Einstök fjósbaðstofa, smiðja og stofuhús eru háð lagaákvæðum húsafriðunar. Villi lagði oftar en einu sinni fjármuni til að viðhalda og lagfæra þessar fágætu fornminjar á jörðinni í samstarfi við vin sinn Þórð Tómasson á Skógum. Fjósbaðstofan þarfnast nú viðhalds og einnig bíða uppgræðsluverkefni á jörðinni, sem brýnt er að takast á við.

Villi var einstaklega sögufróður maður, hafsjór af fróðleik og kunni öllum öðrum betur skil á sögu sveitarinnar, mönnum og málefnum. Sem betur fer auðnaðist undirrituðum að láta skrá talsvert af umfangsmikilli þekkingu hans á nær gjöreyðingu sveitarinnar af völdum sandfoksins og breytingum á vatnafari sem ógnaði byggðinni. Það var einstök upplifun að njóta leiðsagnar hans um fornminjar á bænum og ótrúlegt minni hans var óbrigðult fram á síðasta dag.

Hann var ljúfmenni og dagfarsprúður, og það var mér heiður að fá að eiga við hann samskipti. Frá honum stafaði innri hlýja og alltaf lærði ég eitthvað í hvert skipti sem mér auðnaðist að heimsækja hann. Það voru forréttindi að kynnast honum og minningin um góðan dreng lifir. Að leiðarlokum er mér efst í huga söknuður og þakklæti fyrir áralanga vináttu og heilladrjúgt samstarf og samskipti sem aldrei bar skugga á.

Ættingjar og vinir kveðja nú mikilhæfan mann með söknuði og þakklæti fyrir að hafa fengið að njóta samvistanna við hann. Ég bið þeim Guðs blessunar og votta þeim mína dýpstu samúð. Megi almættið, sem leiðir okkur og alla þá er hjarta þitt sló fyrir, leiða þig í sólina kæri vinur.

Það verður að segjast að fátæklegri er frændgarðurinn eftir fráfall Villa frænda á Hnausum. Nú eru nokkur ár síðan ég og pabbi settum undir okkur fót og buðum okkur í heimsókn að Hnausum og tókum smá hring í Meðallandinu. Reyndar var upprunalega hugmyndin að draga Pál móðurbróður minn sérstaklega í þá ferð en hann hrökk úr skaftinu á síðustu stundu. Mamma Páls og Vilhjálms voru hálfsystur, samfeðra, og Páll fór iðulega í skreppitúra í Meðallandið hér á árum áður enda þeir miklir mátar og félagar alla tíð, báðir ókvæntir og barnlausir. Þeir náfrændur vissu ávallt vel hvor af öðrum þó heimsóknir væru stopular hin síðari ár, enda báðir farnir að reskjast.

Við feðgarnir drógum þó ekki árar í bát og komum að Hnausum um hádegi. Þar sauð þríhlutað veturgamalt læri í potti, smjör á borði eins og hver vildi og brauð ef hitt myndi ekki duga. Það var greinilegt að Villi var með á hreinu hvað Páll frændi hans kunni að meta en því nú verr vantaði aðal manninn upp í þríeykið. Áttum við feðgar dagsspjall við Vilhjálm um heima og geima og ég get ekki ímyndað mér þann sem hefur komið að tómum kofunum hjá honum þegar fjallað var um sagnir og sögur. Það sem mér finnst einna fróðlegast og merkilegast var hversu víðlesinn hann var og rökfastur gagnvart landnámi fyrir Landnám. Svo sem ekkert skrítið, hann bjó ofan á einu slíku og sagði að þó smiðjan væri gömul þá væri það sem er undir henni enn eldra.

Nú eru þeir náfrændur gengnir á vit feðranna og sameinaðir á ný og okkar hinna að taka við keflinu í hinni eilífu keppni við Elli kerlingu.