Bílferðir þriðja áratugarins

Sviðsljós

Guðmundur Magnússon

gudmundur@mbl.is

„Það er alveg ótrúlegt hvað minningargreinarnar í Morgunblaðinu hjálpuðu mér mikið við leitina. Þær eru alveg stórkostlegar! Þið megið ekki hætta að birta þær! Þar eru upplýsingar sem hvergi annars staðar er að finna.“ Þetta segir Hafsteinn Jónsson um leið og hann sýnir blaðamanni fjölda ljósmynda frá fyrri hluta síðustu aldar. Þær komu óvænt í ljós í pappakassa sem hann fékk í hendurnar þegar faðir hans, Jón Snorri Bergsson, lést fyrir nokkrum árum, en myndirnar hafði föðurafi Hafsteins, Bergur Jónsson, bílstjóri og síðar pípulagningameistari, tekið. Í kassanum voru líka margar gulnaðar úrklippur úr íslenskum blöðum frá fyrri tíð sem límdar höfðu verið inn í möppu.

„Ég hafði lengi ætlað mér að gera eitthvað við þetta efni,“ segir Hafsteinn sem er tæknifræðingur að mennt og hefur verið búsettur í Karlstad í Svíþjóð um langt árabil og starfar þar sem framkvæmdastjóri við ljósleiðarafyrirtæki. Ljósmyndirnar voru hins vegar óárennilegar við fyrstu sýn, óflokkaðar í umslögum og sumar í albúmi þar sem heldur var ekki gott að átta sig á tíma og samhengi. Nöfn voru á fæstum myndanna.

Hjálp á netinu

„Að gamni ákvað ég að setja eina mynd af afa í gömlum bíl inn á síðu fyrir gamlar íslenskar ljósmyndir á Facebook,“ segir Hafsteinn. „Myndin er tekin fyrir utan hús með skilti sem á stendur „Bifreiðastöð.“ Mig minnti að afi hefði verið að vinna hjá Bifreiðastöð Steindórs, því ég man að hann sagði eitthvað um Steindór í einni af mörgum heimsóknum til hans í gamla daga. Ég skrifaði við myndina að þarna væri afi minn á bílaplaninu hjá Steindóri. Fljótlega fékk ég að vita að bifreiðin er Buick árgerð 1925. Einhver spurði hvort myndin gæti mögulega verið tekin í Hafnarfirði. Hvort ekki sæist í þakið á Hótel Hafnarfirði? En hvað ætti afi svo sem að hafa verið að gera þar? Ég skoðaði myndirnar betur og fann fleiri sem voru teknar á sama stað. Á einni gat ég lesið „Brauð og kökur“ og símanúmerið 32. Ég fór að leita á netinu og fann bakarí Garðars Flygenring í Hafnarfirði. En af hverju var afi þar? Svo uppgötvaði ég að Garðar var líka bílstjóri. Voru Garðar og afi að vinna saman? Næst fann ég út að í Hafnarfirði var á þessum tíma bifreiðastöð sem hafði sama símanúmer og Garðar bakari, nefnilega Bifreiðastöð Sæbergs. Ég hringdi í eldri bróður minn og við reyndum að rifja saman upp minningar okkar frá samtölum við afa sem lést árið 1974. Eitthvað hafði hann sagt um Hafnarfjörð. En var hann að vinna þar? Og hvað var þetta sem hann sagði um Steindór? Ja, hann fór að minnsta kosti aldrei með leigubílum frá Steindóri, hringdi alltaf í Hreyfil eða Bæjarleiðir. Svo fletti ég úrklippubókinni og sá að ein greinanna fjallaði um Sæberg. Þegar ég setti aðra ljósmynd inn á Facebook-síðuna var mér bent á að afi hefði skrifað minningargrein um Sæberg. Og nú fór þetta smám saman að púslast saman. Ég uppgötvaði meira um þessa gömlu bifreiðastöð og bakaríið. Ég fann fjölda mynda af Sæberg og Jóhönnu konu hans. Ég las um samkeppnina á milli Sæbergs og Steindórs og áttaði mig nú á hvað afi hafði verið að fara. Ég setti mynd af mótorhjóli með hliðarvagni á vefinn og einhver þekkti afa þar í vagninum. Á annarri mynd þekkti einhver flakkara sem fyrr á árum fór um Gullbringu- og Kjósarsýslu. Ég náði sambandi við ættingja fólks sem er á myndunum. Þetta var innblásturinn sem ég þurfti til að hefja það verkefni að flokka og skrá allar myndirnar hans afa og afla upplýsinga um fólkið á þeim og söguna að baki,“ segir Hafsteinn.

Bók fyrir fjölskylduna

Hafsteinn hefur samið bók þar sem hann safnar myndum afa síns saman og birtir upplýsingar um þær og bætir við ýmsu öðru efni úr fórum fjölskyldunnar.Verkið hefur ekki verið gefið út og er aðeins til í nokkrum eintökum sem ætluð eru börnum hans og barnabörnum og bræðrum hans og fjölskyldum þeirra. En hann var fús að segja Morgunblaðinu söguna að baki myndanna í stuttri heimsókn til Íslands, enda hafi það ekki síst verið blaðinu og gagnasafni þess að þakka að honum tókst að skapa heillega mynd úr þeim brotum sem hann hafði þegar hann hófst handa um verkið.

Rannsókn Hafsteins leiddi í ljós að Bergur afi hans, fæddur árið 1900, var einn af frumherjunum þegar bílaöld gekk í garð á Íslandi í byrjun 20. aldar. Hann var aðeins 21 árs gamall þegar hann eignaðist sinn fyrsta bíl, Overland módel 4 með númerið RE-224. Á þessum tíma voru aðeins rúmlega 200 bifreiðar á öllu landinu. Samt var Bergur kominn af fátæku fólki og þurfti að vinna fjölbreytileg störf þegar hann var ungur í stað þess að ganga menntaveginn. Það var ekki fyrr en hann var orðinn fullorðinn að hann gat lagt stund á iðnnám og varð pípulagningameistari.

Brautryðjandi bílaaldar

En hvernig gat Bergur eignast bíl svona ungur og efnalaus? Hafsteinn telur líklegt að Þorleifur, annar eldri bræðra hans, hafi hjálpað honum við kaupin. Þorleifur þótti hörkutól, sótti sjóinn og kom undir sig fótunum með dugnaði og vinnusemi. Og hugmynd Bergs var ekki að rúnta um bæinn á bílnum til að sýna sig og sjá aðra. Nei, bílinn átti að verða dráttarklárinn hans, skapa honum atvinnu og tekjur og borga lánið til baka. Og það gerði hann líka því að á næstu árum var Bergur á þönum á bílnum akandi farþegum innanbæjar sem utan.

Á þessum tíma var vegakerfið á Íslandi stutt og frumstætt og víða þurfti að fara eftir gömlum hestvagnaslóðum. En bílarnir boðuðu byltingu í samgöngum sem allt þjóðfélagið hlaut að laga sig að. Gerð nýrra vega og brúa varð eitt stærsta þjóðþrifamálið. Nú var hægt að fara án mikillar fyrirhafnar frá þéttbýlisstöðum og út í sveit og til baka aftur á einum degi. „Það varð vinsælt að fara í ferðalag með þessum nýstárlegu ökutækjum,“ segir Hafsteinn. Til að byrja með var það einkum svokallað heldra fólk og túristar sem leyfði sér þennan munað, en smám saman varð þetta á færi venjulegs launafólks. Frá Reykjavík var vinsælast að fara til Þingvalla þar sem ekið var niður Almannagjá eða austur fyrir fjall, til Hveragerðis, Selfoss og um Suðurland þar til nema þurfti staðar við óbrúaðar ár. Þá þurfti aftur að nota „þarfasta þjóninn“ ef menn vildu halda lengra. Það var líka algengt að fara í styttri ferðir að Baldurshaga, Geithálsi og Kolviðarhóli.

Til liðs við Sæberg

Bergur var með eigin rekstur í nokkur ár. En það gat verið basl að ná í nógu marga kúnna til að halda öllu gangandi og ráða við kostnað af rekstri og viðgerðum. Hann kynntist Hafnfirðingnum Berthold M. Sæberg sem rak Bifreiðastöð Sæbergs með Jóhönnu konu sinni í Hafnarfirði og á Lækjartorgi í Reykjavík í harðri samkeppni við Steindór sem var kóngurinn í bransanum á þessum tíma. Úr varð að Bergur seldi bíl sinn og réð sig árið 1925 til Sæbergs þar sem hann var við akstur fram undir 1930 þegar nýtt tímabil hófst í lífi hans. „Eitt af því sem hjálpaði mér við að raða púslunum saman var að uppgötva að Berthold var afi Árna Sæbergs ljósmyndara á Morgunblaðinu. Ég hafði samband við hann og hann gat veitt mér ýmsar upplýsingar um afa sinn,“ segir Hafsteinn. Bifreiðastöð Sæbergs var starfrækt fram að því að hann lést 1961, en útibúið í Reykjavík var aðeins í nokkur ár. Það var mikill völlur á stöðinni um tíma. Í auglýsingu á forsíðu Vísis sumarið 1925 segir að alltaf séu til reiðu bifreiðar í lengri eða skemmri ferðir, fyrir afar lágt gjald, „bæði vanalegir fólksflutningabílar og svo einnig hinar ágætu kassabifreiðar, sem eru ódýrustu farartækin á landinu“.

Sæberg var með alls kyns flutninga á fólki og farangri, ýmist í fólksbílum eða rútum. Ein þeirra var í föstum áætlunarferðum milli Hafnarfjarðar og Reykjavíkur. Þessar rútur voru kallaðar kassabílar. Og hann var einnig með verkstæði í Hafnarfirði og þar starfaði Bergur þegar á þurfti að halda.

Bílar biluðu oft og ekki var auðvelt að fá varahluti svo verkstæðis- og viðgerðamenn þurftu að vera handlagnir og útsjónarsamir.

Ekki er vitað hvenær Bergur eignaðist myndavél, en það hefur verið snemma því myndirnar sam hann tók og lét taka með vél sinni spanna allan bílastjóraferil hans á þriðja áratugnum. Líklega hafa fleiri leigubílstjórar haft slíkar vélar, því farþegar vildu gjarnan festa minningar af ferðalögum á filmu. Sumir fóru aðeins einu sinni á ævinni í slíka ferð.

Litið upp til bílstjóranna

Hafsteinn segir að bílstjórastéttin hafi skjótt vaxið í mannvirðingum. Bílstjórarnir voru með einkennishúfu og í háum stígvélum og þóttu „töff.“ Sérstaklega litu börn og unglingar upp til þeirra. Starfið varð eftirsótt. En það gat verið erfitt því bílarnir voru líka frumstæðir. Ein ljósmyndanna sýnir hvar Bergur hefur lagt bílnum sínum í brekkunni á Freyjugötunni. Það gerði hann til að auðveldara væri að renna honum í gang. Aftan á myndina hefur einhver skrifað á dönsku: „1921 fraus vatnið á þessum bíl svo gestir Bergs þurftu að ganga frá Baldurshaga til Reykjavíkur.“ Baldurshagi var við Rauðavatn. Þetta hefur verið góður spölur í bæinn í kuldanum.

„Gömlu bílarnir voru ekki yfirbyggðir en voru með tjald,“ segir Hafsteinn. „Tjaldið var aldrei þétt og vindur blés í gegn. Þegar vindur magnaðist var ekki hægt að hafa tjaldið uppi, heldur varð að fella það svo það rifnaði ekki eða fyki af. Bílar voru ekki heldur með þurrkur svo að í rigningu eða snjóbyl þurfti oft að fella niður framrúðuna eða bílstjórinn varð að stinga út höfði og horfa út fyrir framrúðuna. Bílstjórar og farþegar þurftu að vera vel klæddir þegar illa viðraði. Seinna á ævinni var afi með æðaslit í andliti og nokkuð bláleitur á kinnum. Þetta kenndi hann aðstæðum í akstrinum. Hann var þá stundum kallaður Bergur blái, en það gramdist honum og svaraði ekki því ávarpi,“ segir Hafsteinn.