Heillaðist af hulduþjóðum

Viðtal

Guðrún Guðlaugsdóttir

gudrunsg@gmail.com

Nú í október kemur út ný bók eftir Þorleif Friðriksson sagnfræðing – Hulduþjóðir Evrópu . Ferð um framandi samfélög. Þorleifur er þekktur fyrir sagnfræðileg rit og sem leiðsögumaður, einkum um lítt þekkt svæði sem áður tilheyrðu svonefndri austurblokk í Evrópu.

Þorleifur lauk doktorsprófi frá Lundarháskóla 1990. Hann vann um árabil að rannsóknum á sögu Verkamannafélagsins Dagsbrúnar og reykvísks alþýðufólks, það verk kom út í tveimur bindum 2007 og 2012. Lokabindið er í vinnslu. Hann hefur verið fararstjóri í mörg ár og hóf rekstur eigin ferðaskrifstofu 2007, Söguferðir. Leiðsögn hans hefur aðallega verið í ferðum um Austur-Evrópu. Skyldi þessi nýja bók vera afrakstur af þessum ferðum?

„Það er rétt að ég hef heillast af og vakið athygli á þessum samfélögum,“ segir Þorleifur.

„Vinnan við þessa bók hefur verið mitt prívat ferðalag um svæði sem eru utan hinna hefðbundnu túristaleiða. Ég hef ferðast til þessara landa en nú á tímum getum við flakkað um alla jörð, jefnvel til annarra sólkerfa án þess að standa uppúr stólnum í stofunni heima. Slíkra hugarferða hef ég notið í rólegheitum heima og unnið með ritaðar heimildir eða stuðst við þá miklu möguleika sem netið býður uppá.“

Hvaða hulduþjóðir ertu að skrifa um?

„Ég byggi þetta upp sem ferð með lesanda, ferð sem hefst í landi Sama nyrst í Noregi og síðan vel ég mér viðkomustaði. Meiningin er að hægt sé að nota bókina sem leiðarvísi um heim sem flestum er framandi. Ferðin liggur frá norðri, í suður og svo austur. Þetta er hringferð um slóðir evrópskra hulduþjóða sem endar hjá Rómaþjóðinni sem sker sig úr öðrum sem hér er fjallað um. Ég kem við hjá þrjátíu og sjö hulduþjóðum. Mér er þó alveg ljóst að ég sleppi mörgum, þetta er ekki vísindaleg greining á hulduþjóðum og svona bók hefur ekki komið út áður í Evrópu að ég veit – en gaman væri ef aðrir tækju við og héldu áfram.“

Eitthvað verður undan að láta

„Að uppgötva að eitthvað er til sem maður hefur ekki haft hugmynd um – að það skuli vera aðrar þjóðir í Evrópu en Bretar, Frakkar og Þjóðverjar og svo framvegis. Við lifum á tímum mikilla breytinga hvað varðar fólksflutninga. Sannleikurinn er sá að þetta er ekkert nýtt. Evrópa hefur aldrei staðið í stað. Þjóðir hafa komið og farið og landamæri hafa tekið breytingum. Þess má geta að nútíma landamæri eru mjög ungt fyrirbæri. Það sem hefur fylgt Evrópubúum eins og öðrum sem tilheyra mannkyni er íhaldssemi og þörf fyrir öryggi. Af þeim orsökum hefur fólk flúið á milli staða til að komast í skjól eða öðlast betri lífskjör. Þegar ein þjóð kemur að þar sem önnur þjóð er fyrir þá verður eitthvað undan að láta – annað hvort samlagast nýja fólkið hinu sem fyrir var eða jafnvel að önnur þjóðin hverfur. Þannig fór til dæmis með hina fornu þjóð Prússa sem þýskir krossriddarar útrýmdu á þremur öldum. Þetta gerðist á fyrri hluta þrettándu aldar fram á hina sextándu. Það er kaldhæðni sögunnar að nafn þeirrar þjóðar sem hvarf festist á hinni sem tók við landi hennar – hinir þýsku Prússar tóku við af hinum baltensku Prússum.“

Hvað hulduþjóð hefur þér fundist merkilegust á þessum ferðum þínum?

„Ég get ekki gert upp á milli þjóða, bæði þekki ég þær misvel og eins er mér ljóst að hver hefur sinn sjarma. Þó get ég ekki leynt aðdáun minni á Rómum sem eru alls staðar á jaðrinum og líka í þessari ferð minni. Nokkrar af þessum þjóðum hafa stöðu frumbyggja. Hafa verið fyrir á svæðinu þegar aðrir komu þangað. Sem dæmi má nefna Sama, þeir hafa hrökklast æ lengra norður. En eigi að síður hafa þeir haldið menningu sinni, það er það sem er svo heillandi við þessa sögu. Þessi íhaldssemi birtist í því hvernig fólk heldur fast í siði sína og hefðir, það er partur af sjálfsmynd hverrar þjóðar, maður er ekki öruggur nema hafa góða sjálfsmynd.“

Eru Íslendingar hulduþjóð?

„Nei, það myndi ég ekki segja. Hulduþjóðir sem ég fjalla um eru þjóðir sem ekki hafa ríki. Íslendingar hafa stofnað ríki. En hefði einhver skrifað sögu hulduþjóða fyrr á tímum þá hefðum við kannski verið skilgreind sem hulduþjóð – það er þjóð án ríkis. Áður komu ferðalangar til Ísland til að skoða okkur og það sama geri ég, fer á svæðið og skoða sem ferðalangur fólkið og menningu þess. Ég reyni að draga upp sögu þessara þjóða í Evrópu og stöðu þeirra í evrópskri sögu, því er þetta um leið ekki bara saga þessara þjóða heldur líka saga Evrópu. Ég reyni sem sagt að flétta sögu hulduþjóðanna inn í sögu Evrópu – oft eru þær nefnilega í miðjum hvirfilvindi breytinganna.“

Áratuga ferðalag

„Jú, þetta ferðalag hefur tekið áratugi. Ég er búinn að vera hugfanginn af þessu verkefni lengi. Ég féll fyrir Rómafólki þegar stelpur af þeirri þjóð rændu mig einn ískaldan febrúardag í Stettín í Póllandi árið 1979. Ég hef ekki enn fengið það sem þær rændu en hef sannarlega fengið mikið í staðinn. Ég fæ örlögunum seint fullþakkað fyrir þetta rán. Þá kviknaði áhuginn hjá mér á Rómafólki – hverskonar fólk það væri. Á fjölmörgum ferðum mínum hef ég reynt að kynnast og farið með hópa til að kynnast þjóðum sem okkur er algjörlega framandi, ekki til að „kíkja á glugga“ heldur til að fræðast um menningu og sögu umræddra þjóða sem hafa búið inni í miðju þjóðahafinu og haldið í tungu sína og menningu og verið stoltar af uppruna sínum. Verið til án þess að við höfum haft hugmynd um það.“

Er menning Róma mjög frábrugðin okkar?

„Sannarlega, menning þeirra er mjög frábrugðin okkar. Þegar Rómar eru annars vegar hef ég oft spurt mig hvað það er sem veldur því að þeir halda svo fast í menningu og siði sem gerir þá að jaðarfólki í öðrum samfélögum þegar samlögun myndi sópa vandamálum og ómældri þjáningu úr úr lífi þeirra. Rómaþjóðin er ekki örþjóð, hún telur sennilega um 10 milljónir manns, bara í Evrópu. „Hvað er þjóð?“ Þetta er líka pæling um þá spurningu. Er þjóð bara fólk sem býr í sama ríki og talar sömu tungu? Eða er þjóð fólk sem býr við sama menningararf?“

Aðgreinandi sameiningartákn

„Hún er sú að þjóð sé fólk sem skilgreinir sig sem þjóð með sameiginlega menningu eða annað sem greinir það („okkur“) frá þeim sem eru fyrir utan („hinum“). Hefur einnhver sameiningartákn sem eru aðgreinandi út á við en sameinandi inn á við. Hugsanlega talar það sömu tungu en það þarf þó ekki að vera.“

Hvernig hefur þú ferðast um þessi lönd?

„Ég ferðast þetta með ýmsum hætti, yfirleitt með lest eða í rútu. Í mörgum af skipulegum ferðum mínum hef ég komið við hjá þessum þjóðum og fengið fulltrúa þeirra til að segja frá menningu þeirra og sögu. Þannig hef ég farið í heimsóknir til Rómaþorpa og einnig Pomaka í fjöllum Búlgaríu og Kasjúba í Póllandi og á fleiri og fleiri staði.“

Hefur þú dvalið á þessum stöðum til að kynnast viðkomandi samfélagi betur?

„Sums staðar hef ég komið mjög oft, svo sem til Kasjúba. En til annarra staða sjaldnar. Ég hef heillast af Póllandi og ferðast þangað bæði eigin vegum og einnig sem fararstjóri. Sérgrein mín í sögu er félagsleg og pólitísk átök í samfélögum á nítjándu og tuttugustu öld. Fyrir mann sem hefur áhuga á þessu sviði er Pólland algjör gullkista, einkum í lok tuttugustu aldar. Alþýðuhreyfingin Samstaða hóf að brjóta niður Alþýðulýðveldið Pólland árið 1980. Þá heyrðust fyrstu brestirnir í grunnstoðum austurblokkarinnar sem átti eftir að leiða til falls hennar 1989 til 1991. Fall múrsins hófst sem sagt ekki í Berlín 1989 heldur í Póllandi níu árum áður.“

Eru mikil samfélagsleg átök innan þeirra hulduþjóða sem þú hefur skoðað?

„Nei, ég held að það sé ekki algengt að það séu hörð átök innan samfélaga hulduþjóðanna. Það er oftar að þær eigi misjafnlega auðvelt með að búa í samfélagi við aðrar þjóðir. Lengi hef ég verið gagnrýninn á margt varðandi Evrópusambandið en það verð ég að segja að það hefur greitt götu þessara þjóða og menningar þeirra. Reyndar finnst mér það skipta sköpum í framtíðarhorfum og „lífslíkum“ hulduþjóða í Evrópu.“

Er þessi nýja bók þín hentug til þýðingar?

„Rit af þessu tagi eins og ég hef skrifað hefur ekki komið út í Evrópu svo ég viti og ég veit að það er áhugi fyrir efninu. Svo er spurning hvernig mér hefur tekist til. Nú kemur bókin út og svo verður að sjá hvert framhaldið verður.“