Hinn sammannlegi undirstraumur

Kristín Heiða Kristinsdóttir

khk@mbl.is

Það var stórkostleg og ógleymanleg upplifun að sigla með sextíu miðaldafræðinga út í Viðey til að velta vöngum yfir einu tilteknu handriti sem að stofni til er frá tólftu og þrettándu öld. Þetta handrit átti hugsanlega heimili um tíma í Viðeyjarklaustri, svo staðsetningin var talin vel við hæfi. Fólk á öllum aldri tók þátt í ráðstefnunni, þau yngstu eru fædd á níunda áratugnum en þeir elstu voru um áttrætt. Þarna voru líka margir erlendir nemendur sem eru hér til að stunda íslensk miðaldafræði og þar með forníslensku. Staðreyndin er sú að miklu fleiri útlendingar vilja læra íslensk miðaldafræði en Íslendingar,“ segir Eva María Jónsdóttir, vef- og kynningarstjóri Árnastofnunar, en í síðustu viku var tveggja daga ráðstefna í Viðey þar sem því var fagnað að hundrað ár eru liðin frá því að íslenskir alfræðitextar frá miðöldum voru gefnir út undir heitinu Alfræði íslenzk I–III.

„Þarna voru flutt hin ólíkustu erindi um handritið, sem er mikil gersemi, elstu hlutar þess eru frá tólftu öld, sennilega frá árinu 1192. Efni þess er úr ýmsum áttum enda var yfirskrift ráðstefnunnar „Heimur í brotum“. Brynjólfur Sveinsson biskup sendi Danakonungi þetta íslenska handrit árið 1662. Handritið var í þrjú hundruð ár í Konungsbókhlöðu í Kaupmannahöfn en kom aftur heim til Íslands árið 1984 og þá tók Stofnun Árna Magnússonar við því.“

Heimi skipt í heitt og kalt

Eva María segir gríðarlega gaman að skoða handritið því það sé í raun alfræðibók síns tíma og þar fáum við að kynnast heimsmynd miðaldamanna.

„Þar eru meðal annars kort sem sýna jörðina eins og hún sé flöt og önnur sem sýna hana sem hnött. Í handritinu sjáum við til dæmis hvernig hnettinum var skipt í svæði eftir loftslagsbeltum, í köld svæði og heit svæði. En einnig er þar kort sem sýnir landaskipun hins þekkta heims. Heimsálfurnar eru aðeins þrjár, Evrópa, Afríka og Asía og snýr Asía upp á kortinu. Einnig eru nokkur borgarnöfn skrifuð inn á heimskortið og telst Jerúsalem vera miðpunktur heimsins.“

Eva María segir að til séu í öðrum löndum miðaldahandrit með alfræðiefni og athyglisvert sé að bera myndir í þeim saman við þær sem eru í íslenska handritinu. „Þá kemur í ljós að heimsmyndin er heilsteypt og almenn, þrátt fyrir litlar samgöngur milli heimshluta. Þetta sýnir vel að hinn sammannlegi undirstraumur er staðreynd. Við getum horft á myndir um fólk sem er afar ólíkt okkur en við skiljum það samt, og við getum sett okkur inn í vandamál náungans þó hann sé hinum megin á hnettinum í allt öðrum aðstæðum og tali framandi tungumál. Við erum mennsk og eigum margt sameiginlegt þó tími og fjarlægð sé á milli.“

Fólk notaði heilann vel

Eva María segir handritið gefa hugmynd um hvernig minnistækni fólk hafði á miðöldum.

„Fólk notaði heilann vel, enda hafði það ekki þau tæki sem við notum, eins og tölvur og síma. Í handritinu er á einum stað orðalisti á latínu og íslensku yfir áhöld sem tengjast hversdagslegu lífi, matargerð, hreingerningum, eldstæði, herbergjaskipan, orð yfir áhöld til garðverka, orð sem tengjast mannlegum úrgangi, heiti yfir ólíkar hundategundir og fleira. Þetta gefur dýrmæta mynd af húshaldi fólks en Áslaug Ommundsen frá Björgvinjarháskóla var með skemmtilega tilgátu á ráðstefnunni í Viðey um hvers vegna þessir listar væru einmitt svona. Hún telur að sennilega hafi þetta verið minnisaðferð til að kenna og læra latínu. Þessi upptalning er þá í raun ferðalag í kringum eitt heimili eða bæ. Fólk fór hugsanlega í einhverskonar hugarferð um heimilið og garðinn til að leggja latnesk orð á minnið, því þannig er auðvelt að muna.“

Kom alla leið frá Alsír

„Við sjáum líka í þessu handriti að fólk hafði leiðir til að vita hvar og hvenær það var statt í almanaksárinu. Tímatalsfræðin var unnin út frá brjálæðislega flóknu og tæknilega fullkomnu fyrirbæri sem heitir páskatöflur en þær voru grundvallaratriði til að reikna út hvenær páskar væru og aðrar hræranlegar hátíðir. Þær voru þess tíma exelskjöl og geyma útreikninga á gangi himintungla. Í þessu handriti er ritgerð um tölustafakerfið eins og við þekkjum það í dag, en fram að því voru aðeins notaðar rómverskar tölur. Þarna er verið að kynna tölustafina frá einum upp í níu, en núll er ekki tala heldur er talað um það sem á arabísku heitir „sífr“ og merkir tóm eða eyða, en einnig núll, en þaðan er enska orðið „zero“ komið,“ segir Eva María og bætir við að einn fyrirlesarinn á ráðstefnunni í Viðey, Abdelmalek Bouzari, hafi komið alla leið frá Alsír en hann er sérfróður um sögu stærðfræðinnar á miðöldum.

„Hann sagði frá uppruna og sögu stærðfræðiritgerðarinnar Algorismus sem birtist í þessu handriti, en hún á rætur að rekja til al-Kwarizmi, fræðimanns sem starfaði í Bagdad á áttundu og níundu öld. Ritgerðin fjallar um reikning með arabískum tölustöfum (sem í rauninni eru indverskir) og var þýdd á latínu á miðöldum og á norrænu á seinni hluta þrettándu aldar. Heitið Algorismus er dregið af nafni al-Kwarizmis sem og stærðfræðihugtakið algoriþmi.“