Raunverulegt réttardrama

Árni Matthíasson

arnim@mbl.is

Í skáldsögunni Verjandinn eftir Óskar Magnússon segir frá Stefáni Bjarnasyni hæstaréttarlögmanni, sem glímir við heiftúðugt forræðismál. Íslensk móðir flýr til Íslands frá Bandaríkjunum með dóttur sína, en föður stúlkunnar hafði verið dæmt forræði vestan hafs. Hann ræður fyrrverandi sérsveitarmann til að ná í dóttur sína, en sú aðgerð fer úrskeiðis og Stefán tekur að sér að verja föðurinn sem ákærður er fyrir barnsrán.

Óskar Magnússon þekkir vel til málareksturs fyrir dómstólum hér á landi, þar sem hann starfaði sem lögfræðingur áður en hann fór út í fyrirtækjarekstur og sneri sér síðan að skáldskap. Augljós líkindi eru svo með málinu sem rakið er hér í upphafi og máli James Brian Grayson og Donald Feeney, sem hugðist ræna dóttur Grayson og íslenskrar konu í upphafi tíunda áratugar síðustu aldar, en Óskar var einmitt verjandi Grayson á sínum tíma.

Fyrsta íslenska réttardramað

- Verjandanum hefur verið lýst sem fyrsta íslenska réttardramanu og þótt eitt af því fyrsta sem maður læri í blaðamennsku sé að segja aldrei „fyrsta“ eða „stærsta“ er það kannski ekki fjarri sanni.

„Ég fór beinlínis af stað með það í huga að skrifa slíka bók. Þeir sem skrifað hafa bækur þar sem lög og réttur hafa komið fyrir á undanförnum árum hafa skrifað með blaðamann sem aðalpersónu eða lögreglumann þó að Yrsa hafi verið með Þóru lögfræðing sem aðalpersónu.

Munurinn á þessari bók og þeim sem komið hafa út síðustu áratugina er að í henni er löglærður maður að skrifa um lögfræðing. Það þekkjum við frá útlöndum þar sem þessir frægu rithöfundar eru löglærðir, eins og sá sem minn forleggjari hefur verið svo óskammfeilinn að líkja mér við, eða réttara sagt líkja við mig,“ segir Óskar og hlær. „Þeir eru löglærðir, hafa unnið við lögmennsku og eru jafnvel lögmenn þannig að þeir eru að skrifa um nokkuð sem þeir þekkja og skilja til botns og það er það sem ég er að reyna þarna.

Það eru oft langar ræður fyrir rétti í þeim bókum og það eru oft langar, langar yfirheyrslur. Mér hefur reyndar oft þótt aðdáunarvert hvað þeir geta haldið manni við efnið í löngum ræðum eða sérstaklega í löngum köflum þar sem er verið að spyrja og gagnspyrja endalaust. Það er samt einn grundvallarmunur sem gerir þetta heldur verra fyrir íslenska rithöfunda en fyrir útlenska eða útlenska lögfræðinga og hann liggur í kviðdómnum. Erlendur höfundur hefur úr svo miklu að moða því hann er að tala við kviðdóminn og þá er hann að höfða til tilfinninga og getur talað ekki mjög lögfræðilega. Hér á landi gefur dómarinn ekki mikið fyrir tilfinningar.

Í erlendum bókum eru óteljandi lýsingar á því þegar lögmaðurinn snýr sér að kviðdómnum, búinn að stúdera þennan kviðdómanda og hinn kviðdómandann, og þetta er rosalega stór þáttur í öllum þessum bókum. Til þess að bæta það upp að við höfum ekki kviðdóm nota ég fjölmiðla, fjölmiðlafólk. Í þessari bók er fjölmiðlafólk alltaf viðstatt og það er alltaf eitthvað að gerast sem tengist fjölmiðlum – það er í raun alltaf verið að tala við það fólk. Einhvers staðar í bókinni segir að almenningsálitið skipti máli og þótt það eigi ekki að hafa það þá hefur það áhrif á dómarann. Þegar þú ert ekki að tala harða lögfræði ertu kannski að tala til þeirra sem eru viðstaddir í réttarsalnum og það er þá mest fjölmiðlafólk sem síðan ber út boðskapinn í sínum fjölmiðlum og þaðan fer hann til almennings og þaðan vonandi til dómarans, eða það er í það minnsta hugmyndafræðin sem ég er að leika mér með.“

Sagan skáldskapur en aðstæður raunverulegar

Líkindin með máli Grayson og Feeney sem rakið er í upphafi dyljast engum, þótt þeir kumpánar heiti núna Mason og Fenway, en það eru ekki nema líkindi því málið sem Stefán glímir við í Verjandanum þróast í allt aðra og æsilegri átt.

Eins og getið er var Óskar verjandi Graysons og hann þekkti því vel til málsins, en hann segist ekki vera að skrifa um það mál, sem sannast náttúrlega á framvindunni í bókinni, þó að sagan sé mjög raunveruleg að hans mati. „Auðvitað er ég að leika mér með persónur og skreyta þær á tiltekinn hátt og þótt söguþráðurinn sé skáldskapur eru ýmsar aðstæður raunverulegar. Rannsóknarlögregla ríkisins var til dæmis á milli bílaverkstæða í Kópavogi, sem var náttúrlega fráleitt, en þær lýsingar eru mjög nákvæmar,“ segir Óskar en bætir svo við eftir smá umhugsun, „En kannski ekki það sem stóð á skiltunum á bílaverkstæðunum. En að ímynda sér það að það skuli geta gerst, bara fyrir pólitík – það þurfti að koma húsi í notkun.

Samskipti lögmanna og dómara og samskipti lögmanna og lögreglu voru líka svona og ég held kannski að þau séu það að sumu leyti enn, en ég er ekki að segja að þetta sé slæmt. Ég held að það sé alltaf best, hvort sem það er í dómsmálum eða öðru, að menn læsist aldrei í þvergirðingshætti, að alltaf séu einhverjir kanalar til að leysa mál. Það er líka svolítið verið að segja það í minni frásögn að ef menn nálgast mál með opnum hug eru stundum til ótrúlegar lausnir og í þessari sögu kemur fyrir ein lausn sem er merkileg í tilviki sem er eiginlega óleysanlegt.“

Forræðismál eru nánast óleysanleg mál

- Glíman á milli þeirra Mason og Helenu er harðvítug og þeirra nánustu taka þátt í henni af krafti og heift. Samt er það svo að barnið sem allt á að snúast um gleymist nánast, það er í sögunni, en enginn staldrar við og hugsar hvað sé því fyrir bestu – en þannig finnst manni það einmitt oft vera í forræðisdeilum.

„Á þessum tíma var samt komið í lög að hagur barnsins skyldi vera í fyrirrúmi, en eins og sést á öllu sem ég lýsi í bókinni er barnið í algjöru aukahlutverki. Ég er samt ekkert að reka áróður, það er enginn sérstakur boðskapur um að feður eigi að fá börn eða að mæður eigi að fá börn. Boðskapurinn er miklu frekar sá að forræðismál eru nánast óleysanleg mál, þegar allt er stál í stál er engin patentlausn til. Það er það sem er verið að segja.

Menn hafa reynt að búa til alls konar lausnir síðan en við erum enn að horfa upp á mál þar sem tekist er á um börn á milli landa og þau mál eru náttúrlega langerfiðust. Þeir sem hafa gefið sig í það að sinna málum af þessu tagi, jafnvel sérhæft sig í því – ég veit ekki hvernig tilfinningar svoleiðis fólk hefur. Ég var ekki oft með svona mál, en þau eru rosalega erfið, óbærilega erfið, og ég tók þau ekki að mér nema þau bærust til mín vegna einhverra sérstakra tengsla.“

- Undir lokin á bókinni þegar upp úr hefur soðið allhressilega fer Stefán lögmaður austur í sveitina til foreldra sinna, á æskustöðvarnar, og um leið og hann kemst út úr borginni verður allt betra. Einhvern veginn fannst mér þú vera að lýsa sjálfum þér svolítið þar, þó að Stefán Bjarnason eigi annars fátt sameiginlegt með Óskari Magnússyni, enda hefur þú búið í Fljótshlíðinni mörg undanfarin ár.

„Ég held að það sé óhætt að viðurkenna það að maður fær annað sjónarhorn fyrir austan og öðruvísi andrúmsloft og öðruvísi viðhorf fólks. Það gengur meira að segja svo langt að ég hef orðið gaman af fuglum,“ segir Óskar og skellir upp úr, „og hef ort um fugla. Ég er bæði farin að hafa áhuga á fuglum og hef verið sóknarnefndarformaður í tíu ár. Einhvern tímann hefði einhver vinur minn látið loka mig inn við þessar aðstæður, eða að minnsta kosti haft af þessu verulegar áhyggjur.

Í Verjandanum vildi ég líka tengja Stefán síðustu bók, en hann er ein af persónunum í Látið síga piltar og þeir koma fleiri aðeins við sögu sem þar voru. Það er ég að gera vegna þess að mér þótti vænt um þá og þeir eru ágætlega lukkaðir. Mig langar til að vera lengur samferða þeim áfram og kannski getur það orðið.“

- Þú sérð semsé fyrir þér að þú munir skrifa fleiri bækur um Stefán.

„Já, mér þykir það ekki ólíklegt. Ég er ekkert bókmenntalega verseraður en ég ímynda mér að ef hinum venjulega lesanda líkar við persónu, finnst hún áhugaverð, sé hann alveg til í að halda áfram að umgangast hana þannig að ég bý mig undir það að verjandinn eða lögmaðurinn lifi eitthvað áfram.“