Frá Víkinni að Vébjarnarnúpi

Sviðsljós

Sigurður Bogi Sævarsson

sbs@mbl.is

Út er komin Árbók Ferðafélags Íslands 2017 , Við Djúpið blátt – Ísafjarðardjúp , eftir dr. Ólínu Kjerúlf Þorvarðadóttur, þjóðfræðing og fyrrverandi alþingismann. Þar segir frá náttúru, staðháttum, mannlífi og menningu við Ísafjarðardjúpið. Sögusviðið nær frá Bolungarvík, inn Djúp – að meðtöldum eyjunum, Æðey, Borgarey og Vigur – og út Snæfjallaströnd að Vébjarnarnúpi. Því er nokkuð stórt svæði undir og af mörgu var að taka við bókaskrifin sem Ólína hóf fyrir um fjórum árum. Bókin er alls 272 blaðsíður og prýdd fjölda mynda og korta.

Spennandi grúsk í heimildum

„Mér fannst strax spennandi þegar ritstjóri Árbókarinnar hafði samband við mig árið 2013 og spurði hvort ég hefði áhuga á þessu verkefni,“ segir Ólína sem tók boðinu. Verkið segir hún hafa byrjað með heimildavinnu og grúski í fornsögum, þjóðsögum, náttúrulýsingum, ferðabókum, æviminningum og fleiru. Í tímans rás hafi ýmsir skrifað um einstaka þætti sem snerta þetta landsvæði en árbókarritunin feli í sér meiri yfirsýn. Síðast var fjallað um þennan hluta landsins í árbók FÍ árið 1949 þegar Jóhann Hjaltason skrifaði um Norður-Ísafjarðarsýslu.

„Árbókin sem kom út fyrir bráðum sjötíu árum var í raun um allt aðra veröld, því þá var byggð inn um allt Djúp og samfélag sem dafnaði vel,“ segir Ólína. „Síðan hafa orðið miklar breytingar á samfélagsháttum. Það hefur líka margt breyst frá því ég fluttist vestur á Ísafjörð með foreldrum mínum árið 1973, þá á unglingsaldri. Þá var togaraöldin í algleymingi. Núna hefur byggð í Djúpinu, frá Álftafirði og út á Snæfjallaströnd, að mestu lagst í eyði og kaupstaðirnir tveir, Ísafjörður og Bolungarvík, hafa gjörbreyst..“

Átök og grimmúð

Áhugaverðir áningastaðir og góðar gönguleiðir eru meðal þess sem Ólína fjallar um í árbókinni. Hún er sjálf útivistarkona og björgunarsveitarmaður svo hún er á kunnugum slóðum í orðsins fyllstu merkingu. „Margar þessar leiðir eru vel þekktar, svo sem gömlu vermannagöturnar úr Önundarfirði í Álftafjörð. Víða er auðvelt að ganga um Vestfjarðahálendið og fjöllin yfir Djúpinu og þaðan er mikið útsýni,“ segir árbókarhöfundurinn.

Þegar litið er yfir svið atburða aldanna segir Ólína áberandi að sögur af Vestfjörðum séu oft átakamiklar og grimmúðlegar. Þekktur var Þorvaldur Snorrason Vatnsfirðingur sem vann sér til frægðar að brenna bæinn á Hrafnseyri við Arnarfjörð og vega svo frænda sinn, Hrafn Sveinbjarnarson, hvar hann stóð í gættinni á brennandi húsi. Það gerðist árið 1213. Árið 1615 voru svo framin einu fjöldamorðin sem orðið hafa á Íslandi, þegar hátt á annan tug baskneskra hvalveiðimanna sem hér voru skipreka voru vegnir vestra undir forystu Ara sýslumanns í Ögri.

Ísafjarðardjúp hefur líka verið vettvangur lista- og menningar. Snemma á 20. öldinni var Sigvaldi nokkur læknir Djúpmanna og sat þá með fjölskyldu sinni í Ármúla við mynni Kaldalóns. Þar líkaði honum svo vel að hann nefndi sig eftir staðnum og allir þekkja lög læknisins, Sigvalda Kaldalóns, sem eru nokkur við ljóð skáldkonunnar Höllu Eyjólfsdóttur á Laugabóli í Ísafirði. Þar á meðal eru tvær af helstu perlum íslenskra sönglaga, Svanurinn minn syngur og Ég lít í anda liðna tíð .

„Ísafjarðardjúpið var harðbýlt svæði en stóð undir öflugu menningarlífi sem gat þó verið torsótt. Um það vitnar sagan af því þegar sveitungar Sigvalda keyptu handa honum flygil sem fluttur var með báti frá Ísafirði yfir Djúp og loks borinn heim að bæ í Ármúla. Þannig vildu Djúpmenn gera tónskáldinu og lækninum sínum kleift að semja lög á gott hljóðfæri. Þessi saga segir okkur að menning er alltaf að einhverju marki háð afstöðu og vilja. Stundum þarf að leggja svolítið á sig til að gæða lífið fegurð og innihaldi.“

Stórveldi og menningarbær

Að skrifa jafn ítarlegt heimildarit og Ferðafélagsbók er löng vegferð og mikilvægt er að höfundur þekki vel til allra staðhátta eins og Ólína gerir. Hún hefur látið að sér kveða í þessu samfélagi, meðal annars sem skólameistari, alþingismaður, fræðimaður og fleira.

„Ísafjörður var stórveldi og óvíða var meiri gerjun en þar til dæmis í stjórnmálum, atvinnulífi og menningarmálum. Fyrir öld eða svo þegar sjórinn var megin samgönguleið Vestfirðinga var lítið mál að ferðast frá Ísafirði til Kaupmannhafnar og þaðan bárust ýmsir straumar. Af því spratt að Ísafjörður varð menningarbær en líka staður þar sem átakalínurnar í stjórnmálunum urðu skarpar og oft harðvítug átök,“ segir Ólína og heldur áfram. „Á Ísafirði reis á 19. öld stærsta verslunarveldi á landinu með Ásgeirsverslun sem byggðist ekki síst á skreiðarverkun og útflutningi með fjölda útstöðva. Ísafjörður var á þeim tíma þriðji stærsti þéttbýlisstaður á landinu. Ég vona að bókin varpi ljósi á þessa merku sögu og gefi innsýn í hugarheim og líf fólksins við Djúp.“