Látum sérfræðingana bara um þetta!

„Í flóknu þjóðfélagi nútímans koma til önnur öfl í sjálfu stjórnkerfinu en Alþingi sem látlaust láta meira að sér kveða. Það er embættis- og sérfræðingakerfið m.a., sem ráðherrar eru daglega hnýttir við vegna starfa sinna. Ég álít, að það sé veruleg hætta á því að Alþingi tapi löggjafarvaldinu yfir til ríkisstjórnar og embættis- og sérfræðingavaldsins. Sumir vilja e.t.v. segja að slíkt komi aldrei til því auk löggjafarvaldsins ráði meiri hluti Alþingis ríkisstjórn og því séu völd þess og áhrif ævinlega tryggð, hvernig sem að er farið. En málið er ekki svona einfalt. Alþingi gæti í reynd orðið lítið annað en kjörmannasamkoma til þess að velja ríkisstjórn, og eins konar færiband fyrir löggjöf sem nálega að öllu leyti væri mótuð af ríkisstjórn og þó að verulegu leyti embættis- og sérfræðingakerfinu. Og það er ekkert í sjálfri stjórnarskránni eða í lögunum sem dugar til þess að hindra að svo illa gæti farið.“

Þannig komst Eysteinn Jónsson, þingmaður Framsóknarflokksins, að orði í umræðum á Alþingi í nóvember 1968. Eysteinn hafði fyrr á árinu látið af embætti formanns Framsóknarflokksins. Orðin lét hann falla í yfirgripsmikilli ræðu um eigin tillögu til þingsályktunar um að „þingforsetum ásamt einum fulltrúa frá hverjum þingflokki að íhuga og endurskoða starfshætti Alþingis“.

Eysteinn var sannfærður um nauðsyn þess að þing og þjóð héldi vöku sinni svo ekki færi illa. Alþingi yrði að gera skyldu sína og halda sínum hlut. En þótt hann hefði áhyggjur af embættis- og sérfræðingavaldinu, vildi Eysteinn ekki „forðast sérfræðinga eða minnka þeirra þjónustu“. Eysteinn taldi hins vegar nauðsynlegt að „styrkja Alþingi, bæta starfsskilyrði Alþingis og alþingismanna, þannig að Alþingi geti skipað þann sess í þjóðlífinu, sem því ber, haldið sínu, svo að jafnvægi ekki raskist og hægt sé að notfæra sér á farsælan hátt vinnu þýðingarmikilla sérfræðinga, sem ómissandi eru hverju menningarríki“.

Tæp hálf öld er frá því að Eysteinn varaði við að Alþingi yrði aðeins „færiband fyrir löggjöf“ sem að verulegu leyti væri mótuð af embættis- og sérfræðingakerfinu. Því miður væri hægt að flytja svipaða ræðu í dag og taka dýpra í árinni en Eysteinn gerði.

Reiknar sínar prósentur sjálfur

Auðvitað þurfa þingmenn ekki síður en ráðherrar að leita til sérfræðinga – fræðimanna á ýmsum sviðum. En þeir verða hins vegar að vera þess umkomnir að „reikna“ sínar prósentur sjálfir, líkt og Lúðvík Jósepsson á árum áður. Þingmenn, almenningur og þó ekki síður fjölmiðlungar, verða að geta nýtt sér þekkingu og ráðleggingar sérfræðinga og embættismanna en hafa burði til að leggja sjálfstætt mat á erfið viðfangsefni og þor til að taka ákvarðanir.

Brynjar Níelsson, félagi minn, gerði sérfræðinga að umtalsefni á fésbókarsíðu sinni fyrir nokkrum dögum og skrifaði meðal annars:

„Ég minnist margra góðra „sérfræðinga“ sem voru sérstaklega áberandi í tíð Jóhönnustjórnarinnar. Þeir sögðu ráðherrum í þeirri stjórn að þjóðin yrði að greiða Icesave-skuldina. Ekki bara að það væri laga- og siðferðisskylda heldur yrðum við fátækasta þjóð í heimi ef skuldin yrði ekki greidd. Sömu „sérfræðingum“ fannst alger lögleysa að láta slitabúin og vogunarsjóðina sæta einhverjum takmörkunum og greiða skatta. Svona mætti lengi telja.“

Um það verður vart deilt að það var þjóðinni til gæfu að til voru stjórnmálamenn sem höfðu þrek til að andmæla sérfræðingum og fræðimönnum. Yfirgnæfandi meirihluti landsmanna var þeim sammála og „reiknaði út sínar prósentur“ þvert á ráðleggingar sérfræðinga.

Langflestir þeirra sem fylla hóp sérfræðinga og fræðimanna leggja metnað sinn í að gefa góð ráð – veita sína bestu ráðgjöf. En til að þingmenn, ráðherrar og ekki síður almenningur geti lagt mat á leiðbeiningar og ráð er nauðsynlegt að upplýsingar um bakgrunn álitsgjafanna – sérfræðinganna og fræðimannanna – liggi fyrir. Sjaldan eða aldrei er greint frá því hvort og þá hvaða hagsmuna þeir eiga að gæta. Þeir eru sjaldan spurðir.

Völd og ábyrgð

Á síðustu áratugum hefur verið komið á fót ýmsum úrskurðarnefndum, sem starfa undir ýmsum nöfnum s.s. kærunefndir, málskotsnefndir, áfrýjunarnefndir og matsnefndir. Í ritgerð Friðgeirs Björnssonar, fyrrverandi dómstjóra, og forsætisráðuneytið gaf út árið 2005, kemur fram að „mjög hefur færst í vöxt að löggjafinn komi á fót úrskurðarnefndum í stjórnsýslunni og úrskurðarvald á ákveðnum sviðum hennar því ekki fengið ráðherrum eða úrskurðarvald sem þeir áður höfðu frá þeim tekið“. Árið 2004 voru nefndirnar 42 en samkvæmt skriflegum svörum við fyrirspurnum Atla Gíslasonar, þingmanns VG, árið 2012 voru úrskurðarnefndir orðnar 46.

Hér skal ekki dregið í efa að margar nefndanna þjóna góðum tilgangi en svo virðist hins vegar sem í raun hafi löggjafinn og ráðherrar afsalað sér áhrifum og völdum án þess að því fylgi ábyrgð.

Friðgeir bendir á að ráðherrar beri ekki ábyrgð á úrskurðarnefndunum og starfi þeirra „enda þótt þeir beri ábyrgð á stjórnarframkvæmdum öllum samkvæmt 14. gr. stjórnarskrárinnar“. Nefndirnar „eigi að vera sjálfstæðar og óháðar og vandséð er að ábyrgð á störfum þeirra beri nokkur annar en nefndarmenn sjálfir“. Friðgeir tekur ekki afstöðu til þess hvort þróunin sé neikvæð eða jákvæð en segir það „eðlilegt og nauðsynlegt að með henni sé fylgst og henni stýrt eftir þeim pólitíska vilja sem fyrir hendi er hverju sinni“.

Umræða um kosti og galla þess að „framselja“ vald til úrskurðarnefnda er ekki fyrirferðarmikil, en mér er til efs að Eysteini Jónssyni hefði hugnast sú mikla fjölgun sem orðið hefur. Og eitt er ljóst: Eftir því sem valdsvið úrskurðarnefnda eykst og þeim fjölgar, því fjarlægari verður sú hugmynd að valdið sé sótt til almennings og að kjörnir fulltrúar séu umboðsmenn kjósenda. Gegn þessari hugmynd standa því miður of margir sérfræðingar og fræðimenn. Jafnvel í þingsal hefur sú hugsun náð að festa rætur að best sé að láta sérfræðingana um þetta flest. Alþingi afgreiðir síðan málin á færibandi.