Tákn og vísanir

Undirferli á ýmislegt sammerkt með síðustu bók Oddnýjar, Ástarmeistaranum og þessar tvær síðustu sögur hennar skera sig aftur frá höfundarverki hennar að því leytinu til að þær virðast ekki sjálfsævisögulegar á sama hátt og fyrri bækur hennar sannarlega voru. Hins vegar má finna í Undirferli þær heimspekilegu vangaveltur sem ávallt hafa einkennt verk Oddnýjar og sömuleiðis óvæntar og skemmtilegar tengingar milli goðsagna, heimspeki, táknfræði, trúarbragða og hversdagsleikans.

Hér segir frá æskuvinunum Smára og Írisi sem hittast aftur eftir áratuga aðskilnað í Surtsey þar sem bæði starfa sem vísindamenn. Þegar leiðir skildi forðum voru þau á barmi kynþroska og nýjar tilfinningar farnar að kvikna og þær tilfinningar lifna við þegar þau hefja störf hlið við hlið. Íris, sem er vísindakona í fremstu röð, rannsakar ókunna veiru sem fundist hefur á eyjunni og er teymi vísindafólks komið þangað að vinna með henni. Smári gengur í hópinn en vinnur jafnframt að tæki sem á að geta svarað flóknum spurningum um manneskjuna og vegferð hennar, nokkurs konar áttavita í lífsins ólgusjó. Inn í söguna blandast Aron, fyrrverandi eiginmaður Írisar, en honum hugnast ekki samband Írisar og Smára og þegar bókin hefst sitja þau síðastnefndu í yfirheyrslu hjá lögreglunni í Vestmannaeyjum, sökuð um óljósan glæp sem tengist veirunni og tæki Smára. Hér fléttast saman rannsókn á „glæpnum“, viðkvæmu lífi Surtseyjar og síðast en ekki síst á eðli mannsins.

Bókin er öll í formi játninga, annars vegar hjá lögreglunni í Vestmannaeyjum og hins vegar hjá óskilgreindum sálgæsluaðila í Reykjavík. Íris og Smári sitja bæði fyrir svörum, hvort í sínu lagi og fær lesandinn söguna í gegnum frásagnir þeirra. Þau eru bæði hispurslaus og opin, fara langt út fyrir efnið, tengja saman ótrúlegustu atriði og eru óvenjulegir viðmælendur en um leið verða persónur þeirra ansi keimlíkar og trúverðugleikinn geldur að einhverju leyti fyrir. Sakamálið sem er yfirskin yfirheyrslunnar sem þau eru kölluð til heldur tæpast vatni og aðstæður þeirra skötuhjúa verða sífellt meira ósannfærandi en að lokum sleppir höfundur jörðinni og tilraunum til raunsæis og leyfir táknmyndunum að taka yfir og það verður í raun ákveðinn léttir fyrir lesandann sem getur þá leyft sér að hrífast með vangaveltunum án þess að reyna að negla atburðarásina og persónur við íslenskan raunveruleika.

Oddný leitar víða fanga, hér eru tekin fyrir málefni á borð við ofbeldi og valdníðslu í samböndum, sem og á vinnustað, valdapýramídar samfélagsins settir undir kastljós og tengdir hinu erfiða sambandi mannsins við náttúruna, stórfyrirtækja við náttúruna og manneskjunnar við sjálfa sig. Hvernig getum við leitast við að verða heilar manneskjur, hvernig getum við þjálfað okkar eigin innri áttavita til að taka réttar ákvarðanir þegar við trekk í trekk föllum fyrir þeim fagurgala sem völd og peningar og um leið ofbeldi og yfirgangssemi syngja okkur? Tækið sem Smári vinnur að, lífs-áttavitinn, sem gæti bætt líf mannkyns en er mögulega hægt að nota til illvirkja, er gömul saga og ný í mannkynssögunni, allt gott er hægt að nota til ills ef það kemst í rangar hendur – en hvaða hendur eru rangar og hver metur það?

Veiran sem Íris rannsakar er sömuleiðis flókið fyrirbæri sem hefði verið áhugavert að fylgja betur úr hlaði – stafar henni hætta af umhverfinu eða stafar umhverfinu hætta af henni? Í hinu óljósa glæpamáli liggur fyrir grunur um að annars vegar hafi tæki Smára drepið veiruna og hins vegar að Sara kona Arons hafi veikst af veirunni en þær vangaveltur fjara dálítið út. Hitt er líka afskaplega áhugavert að vísindasamfélagið skilgreinir veirur ekki sem lifandi verur (eins og Íris og Smári nefna í yfirheyrslunum) og kallar sú niðurstaða í sjálfu sér á margar spurningar um hvernig líf sé skilgreint.

Oddný fléttar saman margs konar táknum og vísanir eru fjölmargar. Grasafræði spilar hér þó nokkra rullu eins og nöfnin Íris og Smári eru til vitnis um og sömuleiðis nöfn Arons og Söru sem eru sprottin úr gyðingdómi og bera með sér merkingu æðstupresta, þeirra sem leiða söfnuðinn. Í upphafi heillar Aron bæði Írisi og Smára en reynist svo vera yfirgangssamur ofbeldismaður. Oddný veltir upp áhugaverðum spurningum um afstöðu okkar til valds og valdleysis og tengir þær við heiðni og kristni og þá guði og goð sem hafa fylgt okkur gegnum söguna. Er réttlætanlegt að mæta ofbeldi með ofbeldi eða er réttara að bjóða hinn vangann? Sett í samhengi við heimilisofbeldi verða svörin flóknari en í fyrstu virðist.

Umhverfismál og náttúruvernd brenna augljóslega á höfundinum og það er áhugavert hvernig hið viðkvæma lífríki Surtseyjar verður ímynd síðasta ósnortna landslagsins á jörðinni. Rannsóknir Írisar eru heillandi en bara af því að lesandinn treystir Írisi til þess að eyðileggja ekkert, um leið og stórfyrirtækin eru komin í málið hverfur traustið fyrir vissu um að virðing muni víkja fyrir yfirgangi. Það hefði þó mátt setja spurningarmerki við traustið sem lesandinn á að bera til Írisar, getum við rannsakað án þess að spilla og hvar liggur þá sú lína? Í dálítið fyrirsjáanlegum en þó áhugaverðum gjörningi rennur svo Aron, fyrrverandi maður Írisar, saman við stórfyrirtækin og eins og hann eyðilagði samband þeirra ætlar hann að eyðileggja lífríki Surtseyjar. Yfirgangur og vanvirðing hafa alls staðar sama eyðileggingarmátt, hvort sem er í náttúrunni eða mannshjartanu.

Hér eins og í Ástarmeistaranum , sem var í sendibréfaformi, kallast frásagnarstíll Oddnýjar á við bókmenntir fyrri tíma og í raun efnislega líka þar sem verkið er kannski fyrst og fremst heimspekilegar vangaveltur. Í raun má tengja þessi verk alla leið til forngrískra bókmennta þar sem tveir ræddust við og samræðurnar vörpuðu ljósi á stærstu spurningar mannlegrar tilvistar fremur en að segja trúverðuga, persónulega sögu. Persónur Oddnýjar, eins skemmtilegt og er að hlýða á spekúlasjónir þeirra, eru nefnilega ekki að fullu af holdi og blóði. Til þess eru þær of líkar, of heimspekilegar, of fjarlægar – en það kemur ekki endilega að sök ef lesandanum tekst að týna sér í vangaveltum þeirra um vegferð manneskjunnar. Hvort sem það tekst eða ekki hljóta bókmenntaunnendur að fagna þeirri tilraunastarfsemi með orð og efni sem Oddný Eir stendur sífellt fyrir. Sem höfundur hefur hún einstaka og ófyrirsjáanlega rödd.