Kröfurnar eru allar á mæðurnar

Sviðsljós

Ingveldur Geirsdóttir

ingveldur@mbl.is

Litið er á móðurina sem hinn eðlilega og náttúrulega umönnunaraðila barna á meðan feðurnir eru skilgreindir sem aðstoðarmenn. Til þess benda niðurstöður rannsókna Sunnu Kristínar Símonardóttur, doktors í félagsfræði og kennara við Háskóla Íslands. Hún varði doktorsritgerð sína síðasta haust þar sem hún skoðaði mótun hinnar „góðu“ íslensku móður í gegnum ráðandi orðræður um tengslamyndun, brjóstagjöf og fæðingu. Sunna er nú að rannsaka hvernig foreldrar taka ákvörðun um skiptingu fæðingarorlofs út frá hugmyndafræðinni um hlutverk mæðra og feðra m.a. út frá ráðandi orðræðu um móðurhlutverkið á Íslandi.

„Ég er að skoða birtingamyndir þess hversu mismikla áherslu samfélagsleg orðræða leggur á annars vegar hlutverk mæðra og hins vegar feðra og velta fyrir mér hvaða afleiðingar það hefur á jafnrétti kynjanna og þessa hugmynd um jafna fjölskylduábyrgð,“ segir Sunna. „Mínar niðurstöður benda til þess að við lítum enn þá þannig á að konan sé hinn eðlilegi og náttúrulegi umönnunaraðili. Þetta tengist margvíslegri áherslu á tengslamyndun sem er mjög kynjuð. Það er ætlast til þess að mæður leggi líkama og sál í barnið til þess að ná fram öruggri og góðri tengslamyndun á meðan feður eru skilgreindir sem einhvers konar aðstoðarmenn og ekki lögð nærri því eins mikil áhersla á þeirra tengslamyndun við barnið. Kröfurnar eru allar á mæðurnar.“

Sunna segir þessa niðurstöðu vera í samræmi við hugmyndafræði sem hefur verið kölluð áköf mæðrun. „Það gengur í mjög stuttu máli út á það að mæður eigi að beina öllum sínum kröftum að móðurhlutverkinu og að sjálfsmynd þeirra eigi að mótast fyrst og fremst af því. Áköf mæðrun rímar illa við okkar áherslur um jafnrétti og að það sé mikilvægt að deila fjölskylduábyrgð. Á sama tíma er það að vera móðir skilgreint sem erfiðara, tímafrekara og flóknara en áður þekktist.“

Kröfur um fullkomnun

Íslenskar mæður upplifa mikla pressu á að standa sig í móðurhlutverkinu að sögn Sunnu. „Þær upplifa mikla pressu á að gera allt rétt; fylgja öllum leiðbeiningum, vera búnar að lesa sér til um allt, fara á námskeið í að útbúa hollan og lífrænan mat, nota taubleyjur, vera lengi með barnið á brjósti og halda fullkomið barnaafmæli. Það er alltaf verið að bæta í þessar kröfur um einhverja ímynd að fullkomnun sem mig langar til að við byrjum að efast um sem samfélag að sé endilega rétta leiðin,“ segir Sunna og bætir við að það sé eiginlega búið að sérfræðivæða það að vera foreldri.

„Þessi pressa er ekki sett í jafnmiklu mæli á feður. Ef við skoðum foreldrahópa á Facebook eins og Maukóðir foreldrar eða hópa um uppeldistengd málefni þá eru fáir karlar í þeim hópum. Konur eru að leita ráða við öllu mögulegu sem viðkemur þessu hlutverki og bak við það er einhver kvíði og einhverjar áhyggjur af því að vera ekki að standa sig nægjanlega vel. Það má kannski velta fyrir sér hvers vegna samfélagsleg orðræða er að ýta konum í þessa átt. Við þurfum að vera vakandi fyrir orðræðunni og stýringu inn í viss hlutverk. Ef við erum ekki meðvituð um hvað er í gangi er svo auðvelt að falla inn í mynstrið og þessa hugmynd um að það þurfi að gera hitt og þetta til að vera nógu góðar.“

Hættulegar hugmyndir

Sunna hefur skoðað umræðu í fjölmiðlum í tengslum við foreldrahlutverkið og segist skynja þar að ákveðnar átakalínur séu dregnar upp á milli þess sem er skilgreint sem best fyrir börnin og jafnréttis, eins og það séu ósamrýmanlegir þættir. „Það er mikill þungi í orðræðunni um að konur eigi nú að vera lengur heima, leikskólar séu ekki góðir staðir fyrir ung börn og svo það sem ég kalla sjálfsniðurrif leikskólanna sem er orðræðan um að börn séu of lengi í leikskólanum og að skilgreina leikskólaveru barna sem vinnu. Það eru þessar hugmyndir um að börnin líði fyrir jafnréttið sem eru mjög hættulegar fyrir alla sem hafa áhuga á að skapa jafnrétti í samfélaginu. Það er svo mikil hætta á að jafnréttið tapi því tilfinningarökin eru svo sterk ef þetta er skilgreint hagsmunamál barna annars vegar og jafnréttis hins vegar. Það þarf ekki að lesa mjög djúpt til að skilja að þarna er fyrst og síðast verið að tala til mæðra og konur taka þessa umfjöllun nærri sér.“

Móðurinni virðist vera beint inn á þá braut að foreldrahlutverkið sé á hennar herðum á meðan faðirinn er í þeirri stöðu að geta enn valið og hafnað. „Mæður hafa ekki það val. Því við sem samfélag dæmum mæður miklu harðar en feður. Við þekkjum það alveg að það er horft öðruvísi á hlutverk mæðra en feðra, sérstaklega þegar kemur að umönnun ungra barna. Auðvitað verða til ákveðin mynstur sem getur reynst erfitt að brjóta niður, þegar móðirin er allt í öllu en faðirinn er einhverskonar aukastærð, en það sem mér finnst mjög mikilvægt að benda á er að foreldrahlutverkið er ekki fast og ósveigjanlegt. Það þróast í samfélögum, menningarsvæðum og tímum og það hefur mikil áhrif á það hvernig við upplifum okkur sjálf í hlutverkinu hvaða skilaboð við fáum frá samfélaginu, hvers ætlast er til af okkur. Ég held að mæður og feður fái allt öðruvísi skilaboð frá samfélaginu og þess vegna er mikilvægt að benda á það og skoða með gagnrýnum hætti til þess að breyta því þannig að við búum til rými fyrir meira jafnrétti.“

Eigum að berjast gegn stýringu

Spurð hvernig megi breyta þessu viðhorfi segir Sunna að hennar persónulega skoðun sé sú að konur verði að sleppa tökum á samviskubitinu. „Mæður eru uppteknar af því að þær eigi alltaf að vera með samviskubit því þær séu að klúðra málunum. Ef þær standi sig vel í vinnu þá hljóti þær að vera að standa sig illa gagnvart börnunum og öfugt. Mín skoðun er sú að fullkomnun er ekki til og mæður eiga ekki að sækjast eftir henni. Síðan þarf að hvetja feðurna til að fara inn í þetta hlutverk með það markmiði að þeir geti allt jafnvel og mæðurnar. Það er engin ástæða til þess að halda að mæður búi yfir einhverjum eðlislægum þáttum sem feður búa ekki yfir.

Svo skiptir máli samfélagslega að vera með kerfi sem hjálpar fólki að sameina ólík svið lífsins, eins og að vera með góða leikskóla, og að við sem samfélagsþegnar séum meðvituð um þessa orðræðu og þessa stýringu. Þegar við erum meðvituð um hana getum við líka barist gegn henni.“