Hvert líf er dýrmætt

Eþíópía bíður Solveigar Sveinbjörnsdóttur handan við hornið; land með litríka menningararfleifð og fallegt mannlíf. Í dag býr fólk þar við hræðilegan raunveruleika þurrka og átaka og milljónir manna eru í neyð. Hjálparstarfsmenn leggja sitt af mörkum til að bjarga mannslífum og er Solveig ein af þeim. Blaðamaður nær að grípa hana í spjall nokkrum dögum fyrir brottför. Á notalegu kaffihúsi gleymum við tímanum enda er af nógu að taka; sögurnar eru svo margar og áhugaverðar að það er í raun efni í heila bók.

Solveig segir sögur frá framandi löndum og ótrúlegum ævintýrum en þau eru óþrjótandi verkefni hjálparstarfsins. Óbærilegur hiti, skordýr, ónýtir vegir, drullusvað, sníkjudýr og hættulegar skotárásir eru vinnuaðstæður sem hún býr við oft á tíðum í vinnu sinni erlendis.

Milljónir í neyð

Eftir nám hér heima í félagsráðgjöf hélt Solveig til Ástralíu þar sem hún kláraði meistaranám í friðar- og átakafræðum (Peace and Conflict Studies) en hún hlaut styrk frá Rótarýhreyfingunni til námsins. Síðan 2006, með nokkrum hléum, hefur Solveig unnið í fátækum og oft stríðshrjáðum löndum. Í Srí Lanka, þar sem hún hefur dvalið þrisvar, vann hún við friðargæslu þegar stríð stóð þar yfir á milli stjórnvalda og Tamil Tígra og síðar fór hún í tvígang þangað eftir Tsunami-flóðið í sjálfboðastarf í barnavernd með frönskum hjálparsamtökum. Hún bjó í ár í Súdan, áður en landið breyttist í Suður-Súdan, þar sem heimili hennar var ósköp fátæklegt tjald í afskekktu þorpi.

Á Íslandi hefur hún tekið að sér hlutverk félagsmálastjóra um tíma í sveitarfélögunum Sandgerði og þánefndum Bessastaðahreppi. Hún hefur unnið hjá Reykjavíkurborg með hælisleitendunum og nú síðast með kvótaflóttafólki í Árborg og Hveragerðisbæ.

„Mér fannst dálítið erfitt að hætta eftir rúmt ár hjá sveitarfélagi Árborgar og Hveragerðisbæ enda margt þar af góðu samstarfsfólki sem ég er þegar farin að sakna. Samfélagið í heild sinni fannst mér alveg til fyrirmyndar í móttökunni sem og framlag Rauða krossins. Svo margir lögðu sitt af mörkum, hvort sem það tengdist tómstundum barnanna eða fyrirtækjum sem buðu vinnu og studdu fólkið fyrstu skrefin á atvinnumarkaðnum á Íslandi. Menningarmiðlari var einnig til staðar til að brúa bil ólíkra menningarheima og aðstoða við framgöngu gagnkvæmrar aðlögunar sem er svo nauðsynleg. Það hefur verið mikil reynsla og gott að hafa þekkingu og innsýn í þessi ólíku verkefni; með hælisleitendum, fylgdarlausum börnum og svo kvótaflóttafólki á Íslandi,“ segir Solveig.

„Það er margt í mótun í þessum ört vaxandi málaflokki en það hefur tekið langan tíma. Í upphafi tel ég að ekki hafi tekist að bregðast hratt og vel við neyð sem tengdist auknum fjölda hælisleitenda í leit að vernd á Íslandi. Í neyð er ekki hægt að bíða eftir stórum kerfisbreytingum heldur þarf að hafa hraðar hendur og móta samræmt verklag allra aðila. Samhliða er hægt að gefa tíma í kerfisbreytingarnar. Fórnarkostnaðurinn á ekki að vera neinn. Enginn á að þurfa að líða fyrir hægfara ferla þegar það er hægt að vinna faglegra og hraðar án mikils tilkostnaðar. Fagþekking spilar þarna inn í sem oft er ekki nýtt nægilega vel. Því miður er þetta raunveruleikinn víðar, eins og í málefnum fatlaðra og geðfatlaðra. Við eigum að geta gert betur,“ segir Solveig.

„Svo fer maður í þessi stóru verkefni þar sem milljónir eða hundruð þúsunda eru á flótta og það þarf að búa til verkferla í kringum þá vinnu,“ segir Solveig sem nú er flogin til Eþíópíu í verkefni hjá Unicef á vegum utanríkisráðuneytisins.

„Þegar ég var búin að taka ákvörðun fyrir nokkrum vikum fann ég hvernig allar frumur líkamans tóku kipp. Af því að ég er búin að vera dálítið lengi núna á Íslandi, í rúmt ár samfellt. Ég upplifi mig eins tré, nú þarf ég að fara að hrista af mér moldina og umpotta mig. Ég fann hvernig frumurnar byrjuðu að undirbúa sig. Svo fer maður að hugsa, treysti ég mér í þetta? Er ég tilbúin? Við sem getum ættum að reyna að hjálpa, að reyna að draga úr þjáningum. Það eru svo margir að leggja sitt af mörkum einmitt til þess, hvort sem það er í sköpun, rannsóknum, faglegri fréttamennsku eða heiðarlegum viðskiptum. Þetta er mín leið að leggja mitt af mörkum. Þannig ég má ekki veigra mér við eða hætta við bara af því að ég er smeyk við aðstæðurnar.“

Þurrkar, flóð og átök í Eþíópíu

Í Eþíópíu kemur Solveig til með að vinna í sex mánuði að verkefnum sem tengjast barnavernd í suðausturhluta landsins, í Sómalí- og Orómía-héraði.

„Ástandið hefur lengi verið erfitt; þurrkar, flóð á einstaka svæðum og átök. Það eru miklir þurrkar núna og fyrirséð að það verður uppskerubrestur, fjórða árið í röð. Þannig að það hefur verið neyðarástand á þessu svæði til langs tíma en eftir 2016 hafa aðstæður fólksins versnað til muna, sérstaklega þar sem fólk er ekki eingöngu að reyna að lifa af sökum uppskerubrests, heldur lifir í ótta og óöryggi sem fylgir átökum sem blossa upp víða á landamærum héraðanna,“ segir Solveig.

Hún segir að rúm milljón manns hafi þurft að flýja heimili sín. „Það eru þeir sem urðu fyrir barðinu á átökunum en svo eru aðrar sjö milljónir sem metið er að þurfi neyðaraðstoð í formi matar og annarra lífsnauðsynlegra gagna, þar á meðal 3,5 milljónir barna. Þeir sem þurfa mestu aðstoðina hafa orðið fyrir barðinu á hvoru tveggja; þurrkum og átökum. Þetta er fólk á flótta innan síns lands,“ segir Solveig sem verður með starfsstöð bæði í höfuðborginni Addis Ababa og í héruðunum og mun því vinna í nálægð við flóttamannabúðir sem dreifast vítt um héruðin tvö.

„Mitt hlutverk er að meta nánar hvar neyðin er mest, samræma vinnulag og sinna eftirfylgd verkefna í samvinnu við stjórnvöld. Nú þegar er vitað um 12.500 börn sem hafa orðið viðskila við foreldra sína,“ segir Solveig en hún hefur m.a. sérhæft sig í verkefnum tengdum fylgdarlausum börnum.

„Ástandið í Eþíópíu í dag hefur mjög lítið komið fram í fréttum, og meira að segja þegar mér bauðst þetta starf nýlega þá þurfti ég að lesa mér til um ástandið. Það eru önnur stærri stríð og átök sem komast í fréttir því uppskerubrestur er svo tíður í Eþíópíu og nær því ekki athygli alþjóðasamfélagsins. En vegna átakanna sem bætast við þá er þetta stærri vandi en fólk gerir sér grein fyrir.“

Solveig hefur tvisvar áður unnið í Eþíópíu fyrir Unicef, í sex mánuði hvort skipti. „Fyrst var ég að vinna í stóru verkefni með yfirvöldum að loka heimilum fyrir munaðarlaus börn rekin af yfirvöldum og félagsamtökum sem ekki uppfylltu lágmarksumönnunarstaðla. Börn voru í raun að deyja á þessum stofnunum. Það þurfti að bregðast hratt við og loka stofnunum og finna skjól og vernd fyrir börnin,“ útskýrir hún.

„Í seinna skipti var ég að vinna í flóttamannabúðum á landamærum við Suður-Súdan þar sem ég stýrði samstarfsverkefni í barnavernd í flóttamannabúðum og nærliggjandi bæjum,“ segir Solveig. Um var að ræða samstarfsverkefni þar sem Unicef, Rauði krossinn, Barnaheill, Plan International og stjórnvöld tóku höndum saman í þeim tilgangi að veita flóttafólki hjálp með áherslu á vernd og stuðning við börn.

„Það er margt sem hefur verið erfitt að sjá og upplifa og kannski þess vegna er ég að þessu. Fyrir mér er þetta forgangur alls.“

Bjó með kvikindunum í tjaldi

Hvernig var að búa í tjaldi í heilt ár í Súdan?

„Við sváfum í venjulegum tjöldum eins og þeim sem maður man eftir úr útilegum sem barn á 8. áratugnum. Þetta var svona týpískt grænt hermannatjald. Það var lítil girðing á milli flóttafólksins og okkar starfsmannatjalda og nálægðin því mikil,“ segir hún og rifjar upp þessa sérstæðu lífsreynslu.

„Á morgnanna vaknaði ég við sólarupprás við sóphljóð og seiðandi söng nágrannanna minna flóttafólksins en fyrstu verkefni dagsins þeirra voru að sópa saman þurri lausri moldinni af harðri jörðinni, safna spreki, kveikja undir hlóðum og hita vatn. Litlu börnin voru nývöknuð, berrössuð að skottast um. Ég fylgdist oft með þeim á meðan ég beið í sturturöðinni. Þetta voru þær fallegu stundir sem nærðu mann,“ segir hún.

„En svo var það annar raunveruleiki sem viðkom praktískri aðstöðu minni sem ekki vekur eins sælar minningar. Eins og þetta heimili mitt! Þegar rigndi þá lak tjaldið. Ég setti alltaf dótið mitt í annan beddann, en það voru tveir beddar í tjaldinu. Á regntímabilinu var allt rennandi blautt og kvikindin komu inn. Ég vaknaði við froskakvak undir rúminu og ef ég fór burt í nokkra daga var komið geitungabú þar inn. Svo voru alls kyns lirfur í alla vega litum eftir mánuðum. Stundum rauðar og svartar, stundum grænar og gular. Risastórar og í raun mjög fallegar. Ég fékk eitthvert sníkjudýr í magann frá menguðu vatni sem varð til þess að ég fékk enga næringu og missti mátt og mörg kíló. Ég var einnig óheppin að fá annars konar sníkjudýr eða pöddu í kálfann sem byrjaði að grafa sig inn hægt og rólega þannig að í lokin varð til stærðar hola inn að beini. Þá var mér kippt út til Khartoum, höfuðborgar Súdans, og ég sett beint á sýklalyf,“ segir Solveig og brosir á meðan blaðamaður gapir í forundran.

„Ég bjó líka í smátíma í moldarkofa en þar flugu inn leðurblökur á nóttunni. Ég nennti ekki að kippa mér upp við það. Enda lítið sem ég gat gert. Það var gat á þakinu og ekki forgangur að ganga í að laga það. Síðan voru það fljúgandi kakkalakkarnir sem sóttust í tölvubirtuna á kvöldin og festust í hárinu á mér þegar setið var utandyra við skýrsluskrif í lok dags. Það var ekkert annað að gera en að slá þá frá sér þar til maður gafst upp enda varð maður bara að venjast sumu.“

Hvernig tilfinning er það eftir langan vinnudag að þurfa að skríða inn í rakt tjald sem er allt fullt af pöddum og öðrum kvikindum?

„Ég hafði tölvuna mína og horfði á Grey's Anatomy á kvöldin; Meredith og McDreamy voru algjörir bjargvættir og bestu vinir mínir á löngum kvöldum þegar rigndi grimmt,“ segir hún og hlær. En Solveig átti reyndar fleiri vini en læknana á skjánum.

„Við vorum um 25 hjálparstarfsmenn, bæði alþjóðastarfsmenn og heimamenn, sem áttum fasta búsetu í Agok-búðunum og svo voru aðrir sem komu og fóru. Þannig að við höfðum félagsskap hvert af öðru og um helgar var grilluð geit og við fengum okkur bjór. Geitin var tjóðruð við tré inni í búðunum og um helgar vaknaði maður við umkomulaust jarm. Síðan var henni slátrað og daginn eftir komu litlu kiðlingarnir í sama lit að leita að mömmu. Þá vorum við búin að borða hana. Hræðilegt fólk! Þetta var eins og með fljúgandi kakkalakkana, sumu varð maður bara að venjast,“ segir Solveig og hlær.

„Annars var alltaf sami maturinn. Dal, sem er baunaréttur, og seigt geitakjöt með rauðri sósu. Og okra, sem er svona slímugt grænmeti en mjög hollt. En sósan var rosalega góð, það bjargaði þessu alveg. Maður gerir engar kröfur í þessum aðstæðum. Þetta er bara vinna og þetta var lúxus hjá okkur á fá framreiddan mat á hverjum degi.“

Skotárás á þyrluna

Hefurðu lenti í lífsháska?

„Já, í Súdan. Ég var ráðin af Unicef til þess að fara í uppbyggingarstarf á þessu svæði. Ég kom með þyrlu á staðinn því vegurinn var ekki öruggur vegna átaka. Ég fór beint til öryggisvarðarins til þess að fá upplýsingar um ástandið. Hann var þar í rólegheitunum með fætur uppi á borði og samtalið var mjög afslappað í upphafi. En allt í einu brutust út átök, og ég nýkomin á staðinn,“ segir Solveig sem hafði aðeins verið þarna í um tvær klukkustundir.

„Það höfðu verið einhver smáátök kvöldinu áður en í þessu mögnuðust átökin til muna. Þá var sett í gang neyðarbrottflutningur starfsfólks en það þurfti að koma öllum burtu af staðnum, meira að segja læknum án landamæra sem fara yfirleitt síðastir af vettvangi. Ég fór með fyrstu ferð í þyrlu ásamt öðrum konum en við nokkrar gerðum athugasemdir við þá forgangsröðun. Við vildum að hjálparstarfsmenn sem ættu ung börn hefðu forgang, óháð kyni. En við sáum svo að það gekk ekkert að malda í móinn enda allt fyrirfram ákveðið og því betra að hlýða. Það var talið öruggast að fara fyrstur úr aðstæðunum, en svo var það í raun ekki vegna glundroðans og hávaðans sem skapaðist þegar þyrlan hóf sig á loft. Við það magnaðist spenna sem varð til þess að skotið var á þyrluna en sem betur fer var botninn skotheldur. Þetta var súrrealískt ástand. Skothvellir bárust úr öllum áttum og fólk byrjaði að hlaupa og sumir skriðu í skjól á bak við bíla og vinnuvélar. Áður en ég fór í þyrluna, skreið ég á bak við stórt dekk á vinnuvél en svo var hrópað og mér bent á að ég væri við hliðina á olíutanki þannig að ég skreið eitthvað annað,“ segir Solveig.

Varstu ekki hrædd?

„Jú, jú. Það er alveg sérstakt hvernig ég brást við alveg ósjálfrátt og fór í einhverskonar sjálfsbjargargír. Við fórum inn í þyrluna og þegar skotin byrjuðu að dynja hentu sér allir á gólfið og reyndu halda sig eins neðarlega og hægt var. Ég lenti á „toppnum“ og fannst ég vera auðvelt skotmark enda gat ég séð ástandið út um kýraugað á þyrlunni áður en við tókum á loft og það tók nokkurn tíma. Mér fannst ég alls ekki örugg!“ segir hún.

„Meðan á þessu stóð náði ég að halda ró minni og einbeitingu þar sem ég var í sjálfsbjargargírnum en þegar ég var komin í skjól í Kadugli, næstu borg frá átökunum, braust hræðslan og skjálftinn fram. Það tók smátíma að vinna úr þessari reynslu en besti stuðningurinn var að ræða atvikið og fara gegnum þetta saman,“ segir hún.

„En það var ekkert hægt að staldra lengi við því við tók hjálparstarfið; að sinna neyð heimamanna sem þurftu að flýja á tveimur jafnfljótum í nærliggjandi bæi 60 km frá upptökum átaka, í leit að skjóli frá kúlnahríðinni,“ segir hún.

„Svo var önnur skotárás í Súdan þegar við vorum inni í tjaldi hjá Rauða krossinum. Það var skotið fyrir utan og maður sá ekki hvað var að gerast, heldur heyrði bara skothvellina. Ég henti mér bara í gólfið en það er það fyrsta sem maður lærir. Þetta var að kvöldi til en þetta reyndust vera drukknir hermenn að skjóta af byssum,“ segir Solveig og rifjar einnig upp hættur frá Srí Lanka. „Þar heyrði ég mikið í sprengjum. Það sprakk líka einu sinni sprengja inni í Colombo tveimur húsalengjum frá okkur. Svo sá ég þar mjög mikið ummerki stríðs; sprengdar rútur í vegköntum og sundurskotin hús.“

Ekki hægt að væla

Solveig segir starfið oft og tíðum hafa verið mjög krefjandi.

„Það reyndi mest á mann í Súdan af því að ég bjó við þessar aðstæður, að lifa nánast eins og flóttamaður í tjaldi. Og það var oft svo mikil rigning að maður spólaði bara í drullu. Maður komst ekkert áleiðis stundum,“ segir hún.

Hvernig var það, gátuð þið komist í sturtu?

„Það var settur upp tankur og hægt að fara í kalda sturtu. Á tímabili vorum við bara með fötur með vatni til að hella yfir okkur. En í sturtunni var maður ekki lengi því það var löng röð og takmarkað vatn. Ef ég var sein á fætur þurfti ég að bíða lengi í röð. Yfir daginn svitnaði maður svo mikið að það var súr lykt af öllum en við vorum öll í sömu fýlunni svo það var bara normið. Það var alltaf yfir 40°C hiti og maður var alltaf sveittur. Og stundum var ekki til drykkjarvatn í nokkra daga og þá var bara drukkið kók,“ segir hún og hlær.

Blaðamanni verður á orði að þetta hljómi eins og að búa í helvíti.

„Þegar þú ert í þessum aðstæðum þar sem þú ert að hjálpa fólki, og þú getur í raun alltaf farið, en ekki fólkið sem býr þarna, þá er maður ekki að væla. Það er einnig svo margt fallegt og alveg einstakt sem er svo dýrmætt að hafa upplifað sem á eftir að næra mig ævilangt.“

Starf hennar í Súdan fólst í að vinna með heimamönnum af ólíkum starfsstéttum; kennurum, prestum og öðrum, til þess að fara í þorpin og kortleggja aðstæður flóttafólksins og meðal annars setja upp ferla til að hjálpa til við sameiningu fjölskyldna en Unicef leggur áherslu á að nýta þekkingu heimamanna, efla og styðja þeirra starf.

„Því þegar átökin brutust út þá tvístruðust oft fjölskyldur. Það flúðu allir. Og við fengum upplýsingar um að einhver væri búin að „tína upp“ börnin og fara með þau eitthvað og þetta er það sem gerist. Þess vegna er barnavernd svona mikilvæg, því um leið og barnið er orðið viðskila við foreldra sína eða ættingja, þá er það bara spurning um hver finnur það. Hver verða örlög barnsins? Þau treysta næsta manni sem réttir þeim höndina og sem betur fer er margt gott fólk til staðar en ekki allir. Þess vegna er svo mikilvægt að bregðast hratt við og forða þeim frá hættum alveg um leið, því þetta er ekki síður mikilvægt en matvælaaðstoðin. Því miður er ekki hugað að verndinni nægilega fljótt í neyðaraðstoð. Margt gerist sem við sjáum ekki og börnin segja ekki þegar á þeim er brotið. Verndin er ómælanleg og ekki áþreifanleg eins og matarpakkinn,“ segir Solveig.

Mun búa í ferðatösku

Nú styttist í Eþíópíu á ný. Hvernig leggst það í þig?

„Maður heldur sig vera orðinn sjóaðan en það er nauðsynlegt samt að undirbúa sig andlega. Ég hef hitt sálfræðing reglulega fyrir brottför til að aðstoða mig við undirbúninginn. Vinnan reynir á og það verður mikið um ferðalög. Ég verð í Addis Ababa en mun ferðast þónokkuð. Ég kem til með að búa í ferðatösku eins og ég hef oftast gert,“ segir Solveig.

„Að hossast í jeppum í sandi, drullu og steikjandi hita?“ dettur út úr blaðamanni.

„Já!“ Hún skellihlær.

„Það kom sjálfri mér á óvart hvað maður hefur mikla orku til að starfa í þessu.“

Langaði þig aldrei að grenja?

„Það kom alveg fyrir. Oft á tíðum. Þegar ég horfði upp á eymdina, vannærð börn og upplifði vanmátt gagnvart aðstæðum.“

Hvernig er þá tilfinningin að vita að maður getur ekki hjálpað öllum?

„Hún er mjög erfið. Það er þessi vanmáttur sem maður fyllist oft. Því þetta er svo stórt, og ógjörningur að bjarga öllum. Stundum er betra að vera lengur á stöðum því þá nær maður að sjá fyrir endann á verkefnum. Ég kem svo oft og byrja á þeim en það er það sem neyðaraðstoðin býður upp á, að koma verkefnum af stað. Svo fara hjálparstarfsmennirnir og heimamenn taka við og við tekur þróunaraðstoð eftir neyðina,“ segir hún.

Að bjarga mannslífum

Hvað fær þig til þess að vinna þetta starf?

„Að lina þjáningar. Það er það mikil þjáning í heiminum að ég vil leggja mitt af mörkum til þess að lina þær. Ég veit að þessi hjálp er að bjarga lífum. Ef maður getur komið í veg fyrir að ein manneskja deyi, á maður ekki að reyna að gera það? Líf er svo dýrmætt, maður getur ekki setið aðgerðarlaus. Ég er bara eitt lítið peð í þessu hjálparstarfi, ég er bara að reyna að búa til betri heim, eins væmið og það hljómar,“ segir Solveig og skammast sín ekkert fyrir væmnina, sem brýst fram í fleiri aðstæðum að hennar sögn.

„Ég sendi endalaus SMS til stuðnings Ara í söngvakeppninni og grét bara með honum,“ segir Solveig og hlær.

Það er liðið langt fram á eftirmiðdag og við sláum botninn í samtalið. Enda nóg að gera hjá Solveigu.

„Nú þarf ég að fara að pakka. Finna allan mögulegan búnað gegn móskítóflugunum, eins og moskítónet, sprey og spaða sem ég beiti grimmt og hef náð að þjálfa upp svakalega snerpu! Ef það er eitthvað sem gæti fengið mig til að hætta við þá eru það helvítis moskítóflugurnar. Þær virðast elska mig í tætlur í orðsins fyllstu merkingu!“