Ekkert var honum óviðkomandi

Það var árið 1990 að Rumford greifi kom inn í líf Jóns Eldons Logasonar arinmúrara og hafa þeir félagar fylgst að síðan. Nú þegar Jón er hættur að hlaða arna, sinnir aðeins ráðgjöf, lítur hann á það sem sitt helsta hlutverk að koma greifa þessum á framfæri við íslensku þjóðina. Ævistarf hans hafi verið svo margslungið og merkilegt. Það sem gerir vináttu þessara tveggja manna óvenjulega er sú staðreynd að Rumford greifi var uppi um aldamótin 1800. Það breytir ekki því að áhrifa hans gætir víða ennþá.

Svo notuð séu orð Jóns Eldons sjálfs þá fæddist hann inn í starf arinmúrarans; tók við af föður sínum, Loga Eldon, sem hlóð sinn fyrsta arin árið 1929. Fyrir kurteisissakir sleppi ég því að spyrja Jón Eldon um það hvort nöfn þeirra feðga hafi gert útslagið þegar þeir ákváðu að snúa sér að aringerð enda hefur hann örugglega verið þráspurður um það gegnum tíðina.

„Pabbi átti eðli málsins samkvæmt mikið af arinbókum og nafnið Rumford greifi bar oft fyrir augu,“ segir Jón Eldon og skildi engan undra, það var einmitt Rumford greifi sem fann upp arininn. Það var þó ekki fyrr en árið 1990 að Jón Eldon fór að kynna sér ævi og störf greifans að nokkru gagni. „Þá var ég orðinn áhugasamur um staðlaðan arin sem virkar alltaf; en ekki að hlaða bara eftir einhverjum teikningum arkitekta sem hugsuðu ef til vill meira um útlitið en hagkvæmnina. Þá blasti við að leita í smiðju til Rumfords enda er hann þekktur fyrir að hafa hannað sparneytnasta arininn og mesta hitagjafann. Það er engin tilviljun að hugmyndir Rumfords gengu í endurnýjun lífdaga í olíukreppunni upp úr 1970,“ segir Jón Eldon.

Vildi bæta loftið í Evrópu

Arnar Rumfords geta verið hvernig sem er að utan en eldstæðið sjálft er alltaf eins í laginu; hátt og grunnt og hliðarnar óbeinar til að varpa hitanum fram í rýmið sem á að kynda. Jón Eldon sýnir okkur Árna Sæberg ljósmyndara þetta í verki með því að kveikja upp í sínum „Rumford“ í stofunni á heimili sínu. Það er tilkomumikil sjón.

Fyrsti Rumford-arinninn kom á markað árið 1796 og var öllum frjálst að nota hönnunina. Jón Eldon bendir á að greifinn, sem þá bjó í Þýskalandi, hafi sett í gang fjöldaframleiðslu og dreift arninum til fleiri landa Evrópu í því augnamiði að bæta loftið í álfunni. „Það var allt á kafi í kolareyk á þessum tíma og sýnt hefur verið fram á að arininn frá Rumford hafi minnkað mengun eldsneytiseyðslu, það er kol og eldivið, um 70 % bæði við upphitun og eldamennsku. Hann bætti þar með loftgæðin jafnt úti sem inni og því má því slá því föstu að Rumford hafi lengt líf býsna margra, auk þess sem hann var auðvitað brautryðjandi á sviði umhverfisverndar. Langt á undan öðrum,“ segir Jón Eldon en þess má geta að Rumford greifi var líklega fremsti vísindamaður heims á sviði hitarannsókna á þessum tíma.

Auk vísindastarfanna var hann afkastamikill hönnuður og hannaði líka eldavélar og reykháfa sem tóku fram öllu sem þá þekktist og breyttu lífi fólks til hins betra.

Kominn af bændafólki

Rumford greifi fæddist í bænum Woburn í Massachusetts í Bandaríkjunum árið 1763. Foreldrar hans voru bændur, breskir landnemar og hlaut snáðinn nafnið Benjamin Thompson. Hann var tápmikið og athugult barn sem veitti sólmyrkva sérstakan áhuga. Thompson ólst upp við nauman kost en hann missti föður sinn kornungur. Hann nam eðlisfræði og gerðist farandkennari. Hann var ráðinn til starfa af auðugri fjölskyldu í bænum Rumford og eftir að hafa heillað hana upp úr skónum gekk hann að eiga dótturina á heimilinu. Það reyndist aðgöngumiði hans inn í líf hinna ríku og merkilegu, ef svo má að orði komast.

Rumford gekk í bandaríska herinn og vann sig á methraða upp í majórstign. Hann reyndist hins vegar úlfur í sauðargæru; því Rumford hélt tryggð við Englandskonung og njósnaði fyrir hann um landa sína. Sendi meðal annars bréf yfir hafið með ósýnilegu letri. Þegar það komst upp átti hann fótum sínum fjör að launa; flúði til Englands en varð að skilja eiginkonu sína og dóttur eftir. Við komuna þangað var hann sleginn til riddara af Georg konungi III., Sir Benjamin Thompson.

Nokkrum árum síðar sneri Rumford tímabundið aftur til Bandaríkjanna til að stýra kóngsmönnum gegn kólónistum. Fékk hershöfðingjatign og hvítan hest. Sú dvöl varð þó ekki löng. Að sögn Jóns Eldons situr sviksemin ennþá í Bandaríkjamönnum og fyrir vikið hefur Rumford greifi aldrei notið sannmælis þar um slóðir fyrir afrek sín á vísindasviðinu. „Sem er synd,“ segir hann.

Stundaði tunglrannsóknir

Meðan á þessari stuttu dvöl í Bandaríkjunum stóð hóf Rumford markvissar tunglrannsóknir sem áttu eftir að standa lengi. Ekkert virðist hafa verið honum óviðkomandi. Þess má til gamans geta að gígur á tunglinu er nefndur Rumford-gígur, eftir greifanum.

Þess má geta að arinhönnun Rumfords er allsráðandi í Bretlandi en mun minna fer fyrir henni vestra. Að vísu hefur maður að nafni Jim Buckley frá Seattle, að sögn Jóns Eldons, verið óþreytandi frá því um 1970 að kynna og setja upp arna eftir Rumford víða um heim.

Rumford greifi vakti hvarvetna athygli fyrir fas sitt og gáfur og komst svo til undantekningarlaust að æðstu mönnum á hverjum stað, svo sem Napóleon keisara í Frakklandi. Sat með honum margar veislur. „Það opnaðist allt fyrir honum þar sem hann kom,“ segir Jón Eldon en meðal landa sem Rumford sótti heim má nefna Prússland, Austurríki og Ítalíu.

Hugurinn leitaði til Þýskalands og Rumford setti á fót verksmiðju í Mannheim sem framleiddi fallbyssur, púður og fatnað. Hann var þá þegar orðinn kunnur fyrir metnaðarfullar púðurrannsóknir sínar. Rumford vann stöðugt að því að rannsaka og bæta fallbyssur.

Sat ekki auðum höndum

Leiðin lá til München árið 1785, þar sem Rumford vann hylli Karls Theódórs, kjörfursta af Bæjaralandi, sem með tímanum gerði hann að greifa af hinu helga rómverska heimsveldi og þaðan kemur nafnið sem fylgdi honum æ síðan, Rumford greifi, eftir bænum í Massachusetts sem hann gifti sig í.

Rumford sat ekki auðum höndum í München, hélt meðal annars áfram að gera nákvæmar rannsóknir á eldi og eldstæðum. „Það fór ekkert framhjá honum,“ segir Jón Eldon. „Það var til dæmis Rumford sem hugkvæmdist að hafa minnstu pottana næst eldinum og stærstu pottana fjærst, auk þess sem hann var fyrstur til að aðskilja eld og mat. Fram að því hafði eldurinn bara leikið um bráðina,“ segir Jón Eldon og bætir við að hann hafi líka hannað brauðgerðarofn sem ennþá standi fyrir sínu. Þá var það var Rumford sem fyrstur manna mun hafa opnað eldhúsið á heimili sínu og látið það renna saman við borðstofuna; eins og er svo vinsælt í dag. Öllum þessum árum síðar.

Rumford setti einnig upp hitakerfi og arna í húsum og höllum í Bæjaralandi og kenndi heimamönnum að gjörnýta hitann. Allir áttu að njóta góðs af þessari merku nýjung og þess vegna hannaði Rumford minni arin sem hentaði alþýðu manna. Hann fann líka leið til að láta lofta vel og vandlega um híbýli fólks. „Það voru ekki mygluvandamálin á þeim tíma,“ segir Jón Eldon.

Kenndi Þjóðverjum að sjóða kartöflur

Rumford stúderaði einnig ljósfræði og jók ljósmagnið á heimilum um aldamótin 1800. Þá hugkvæmdist honum tvöfalda glerið til að einangra hús. „Hann áttaði sig á því fyrstur manna að gler einangrar ekki, heldur loftið á milli glerjanna,“ segir Jón Eldon.

Ekki nóg með það. Rumford var einnig langt á undan sinni samtíð þegar kom að næringarfræði og nýtingu og geymslu matvæla. „Hann kenndi Þjóðverjum til dæmis að sjóða kartöflur; fram að því voru þær borðaðar hráar. Hann þurrkaði þær einnig og breytti í flögur – löngu áður en menn byrjuðu á því í Þykkvabænum,“ segir Jón Eldon með bros á vör.

Súpueldhús Rumfords voru víðfræg og teygðu anga sína vítt og breitt um Evrópu. Þá hannaði hann ferðaeldhús fyrir herinn. „Uppskriftin er ennþá til og ég hef smakkað þessa súpu. Hún er mjög góð,“ fullyrðir Jón Eldon. „Það er ekki ofmælt að kartöflusúpan hans Rumfords hafi haldið lífi í þýsku þjóðinni eftir báðar heimsstyrjaldirnar.“

Gufa var á þessum tíma hvimleitt vandamál við suðu matvæla en Rumford fann lausn á því; hannaði eftir þrotlausar tilraunir pottlok sem héldu gufunni í skefjum.

Allir hlutir áskorun

Það voru ekki bara súpur, Rumford er einnig eignaður forláta búðingur sem er heitur að innan en kaldur að utan. „Hann var búinn að brenna sig svo oft á tungunni að hann varð að leysa þetta mál,“ segir Jón Eldon. „Hann var stöðugt að hagræða og gera betur. Fyrir Rumford voru allir hlutir áskorun.“

Kaffi var Rumford alla tíð hugleikið og rannsóknir hans bentu til þess að það hefði mun meira næringargildi fyrir fólk en te. Spakmælið „hver drekkur te þegar kaffi er á boðstólum?“ mun þó ekki vera frá greifanum komið.

Rumford greifi var ekki bara í tæknilegum úrlausnum, heldur ekki síður félagslegum. Verk var að vinna í Bæjaralandi og umbæturnar hvíldu á herðum greifanum. Þannig setti hann á laggirnar her fyrir Karl Theódór, úr svonefndum leysingjalýð, en fram að því hafði kjörfurstinn litla möguleika á því að verja sitt land fyrir ribböldum og herjum annarra þjóða. Leysingjarnir heyrðu til lægsta lagi samfélagsins, máttu ekki kvænast, og þeirra beið ekkert nema atvinnuleysi og betl. Þess í stað gaf Rumford þeim hlutverk og von um betra líf.

Og gott betur, Rumford skaut skjólshúsi yfir betlara og umrenninga, sem voru á þriðja þúsund í München, og kenndi þeim að vinna og sæta aga. Engum var haldið þar nauðugum en meðal verkefna betlaranna var að sauma búninga fyrir hinn nýstofnaða her. „Sumar heimildir herma að þar hafi útlitið verið haft framar notagildinu. Rumford greifi virðist hafa verið glysgjarn,“ segir Jón Eldon en við þetta má bæta að greifinn setti á laggirnar skóla fyrir börn hinna snauðustu. Honum mun hafa þótt ófært að nokkrir kraftar í samfélaginu færu til spillis.

Þá mun grunnhugmyndin að Enska garðinum í München, sem er eitt helsta kennileiti borgarinnar, vera frá Rumford komin.

Afstýrði innrás

Spurður hvernig Rumford hafi framfleytt sér þá segir Jón Eldon hann annars vegar hafa búið að lífeyri frá Englandskonungi, auk þess sem kjörfursti Bæjaralands hafi borgað honum kaup fyrir margvíslega vinnu. Greifinn mun hafa verið ágætlega stæður.

Í eitt skipti fól kjörfurstinn Rumford varnir München, þegar Habsborgarar og Frakkar bárust á banaspjót við þröskuld borgarinnar og gerðu sig líklega til að ryðjast þar inn. Lét sig svo sjálfur hverfa. „Þá kom sér vel hversu vel Rumford var kynntur í álfunni,“ segir Jón Eldon. „Hann kom einfaldlega að máli við Frakkana og sannfærði þá um að Habsborgarar væru hættir við að ráðast inn í München og öfugt sem varð til þess að báðar sveitir lögðu niður vopn. Hermt er að einungis einu skoti hafi verið hleypt af og hafi það hæft vindhanann á tóbaksverksmiðju Rumfords.“

Eftir þetta varð Rumford að vonum þjóðhetja í Bæjaralandi og var gerður að lögreglustjóra um tíma.

Þessi snarpa rimma varð til þess að greifinn sá í hendi sér að borgarmúrarnir voru þess ekki umkomnir að vernda borgina. Hann sá sér því leik á borði og lét rífa þá niður sem varð til þess að München sprakk út og dafnaði.

Stofnaði vísindaakademíu

Sjálfur var Rumford ekki tíður gestur á vígvellinum en þegar hann lagði leið sína þangað og leit yfir sviðið hugkvæmdist honum jafnan eitthvað snjallt; eins og að hafa eina hjólastærð fyrir alla hestvagnana. Það mun hafa verið mikil bylting.

Eftir að Rumford sneri aftur til Englands stofnaði hann vísindaakademíu í Lundúnum í félagi við náttúrufræðinginn Sir Joseph Banks árið 1800, þar sem margir af fremstu vísindamönnum heims á þeim tíma lögðu sitt af mörkum, þeirra á meðal efnafræðingurinn Sir Humphry Davy. Framan af var akademían rekin fyrir fé úr sjóðum Rumfords. „Skólanum var á endanum lokað vegna þess að yfirstéttinni líkaði ekki þjónkun Rumfords við alþýðuna,“ segir Jón Eldon.

Að endingu lá leið Rumfords til Frakklands, þar sem hann einbeitti sér að vísindarannsóknum og kvæntist öðru sinni. Sú sæla stóð aðeins í þrjú ár. Rumford lést árið 1814, 61 árs að aldri, og hvíla bein hans í París. Hann lét Harvard-háskóla eftir mikið af fjármunum sínum en dóttirin, sem hann átti í Bandaríkjunum, erfði greifatignina; varð greifynjan af Rumford.

Heillar alltaf meira

Rumford greifi hefur legið í meira en tvær aldir í gröf sinni en minningin lifir og margt af því sem maðurinn hafði til málanna að leggja í lifanda lífi. „Rumford heillar mig alltaf meira eftir því sem ég opna fleiri bækur,“ segir Jón Eldon. „Það er reyndar synd og skömm að hann var einu sinni rændur aleigunni á ferðalagi til Englands. Þar glötuðust dagbækur hans og fleiri merkileg skjöl sem hefðu veitt ennþá betri innsýn í líf hans. Þau hafa aldrei komið í leitirnar. Saga hans byggist því að miklu leyti á frásögnum samferðamanna hans.“

Spurður um einkalíf Rumfords segir Jón Eldon hann hafa verið mjög kvenhollan. „Annars bíð ég núna eftir bók um ástalíf hans,“ segir hann að endingu – sposkur á svip.

Það verður væntanlega eitthvað!