Reykjanes Hjálmar Árnason, til vinstri, og Þorsteinn Marteinsson við upplýsingaskilti um flugslysið sem stendur nærri Grindavíkurvegi. Nú verður sett upp veglegt minnismerki um atburðinn, sem afhjúpað verður 3. maí nk.
Reykjanes Hjálmar Árnason, til vinstri, og Þorsteinn Marteinsson við upplýsingaskilti um flugslysið sem stendur nærri Grindavíkurvegi. Nú verður sett upp veglegt minnismerki um atburðinn, sem afhjúpað verður 3. maí nk. — Morgunblaðið/Sigurður Bogi
Minnismerki Svona mun merkið líta út skv. tölvugerðum skissum.
Hershöfðingi Frank M. Andrews komst til æðstu metorða í hernum.
Flugslys Sundurtætt flak Hot Stuff B-24 Liberator í Fagradalsfjalli.
[ Smellið til að sjá stærri mynd ]
Sigurður Bogi Sævarsson sbs@mbl.is Afhjúpað verður við Grindavík þann 3.

Sigurður Bogi Sævarsson

sbs@mbl.is

Afhjúpað verður við Grindavík þann 3. maí næstkomandi minnismerki um bandarísku herflugvélina „Hot Stuff“ B-24 Liberator sem þar fórst umræddan dag árið 1943 í Fagradalsfjalli á Reykjanesskaga og með henni meðal annars Frank M. Andrews, sem á þeim tíma var yfirmaður alls herafla Bandaríkjamanna á vígaslóð seinni heimstyrjaldarinnar í Evrópu. Frumkvæðið að uppsetningu varðans kemur frá Jim Lux, áður starfsmanni bandaríska flughersins. Hann er búsettur í Austin í Texas en hefur lengi haft mikinn áhuga á þessu máli. Útbúinn verður stöpull og á honum verður líkan af vélinni.

„Þetta flugslys var atburður sem markaði skil og hafði áhrif á framvindu margs annars í stríðsrekstri og stjórnmálum í Bandaríkjunum,“ segir Hjálmars Árnason framkvæmdastjóri Keilis. Hann er einn þeirra manna sem unnið hafa því brautargengi að minnismerki verði sett upp. Í forystu hafa þó verið Þorsteinn Marteinsson smiður og fyrrum bóksali í Keflavík og bróðir hans Ólafur, flugvirki hjá Icelandair. Þeir bræður hafa verið dugandi við að safna upplýsingum um flugvélar sem fórust hér á landi á stríðstímum og eru þau gögn aðgengileg á vefsetrinu stridsminjar.is .

Sneri við og flaug á fjall

Flugvélin „Hot Stuff“ var á leiðinni frá Bovington-flugvelli í Bretlandi til Bandaríkjanna þegar hún fórst. Upphaflega var ætlunin að lenda á herflugvellinum í Kaldaðarnesi í Flóa, en þar var hætt við lendingu. Stefnan var því tekin á flugvöllinn við Keflavík, sem þá hét Meeks Field, en vélin varð frá að hverfa vegna veðurs. Fljúga átti aftur að Kaldaðarnesi en þá rakst vélin á Fagradalsfjall sem er skammt austan við Grindavík. Alls fórust 14 manns með vélinni, en einn komst lífs af. Flugvélin fannst um sólarhring eftir að hún fórst, þegar leitarflokkur skipaður bandarískum hermönnum náði á slysstað. Hermennirnir komu þeim eina sem sem lifði undir læknishendur og fjarlægðu lík hinna látnu. Rytjur úr flakinu sjást enn í Fagradalsfjalli, þó margt hafi verið tínt í burtu á löngu tíma.

Átti að stýra innrás

Við þetta er því að bæta að flugvélin var fullskipuð þegar Andrew og hans menn – sem höfðu forgang – bar að og urðu aðrir að víkja fyrir liði herforingjans, sem varð þeim til lífs. „Hot Stuff“ var á leiðinni til Bandaríkjanna í sýningarför og áhöfnin átti að stappa stálinu í Bandaríkjamenn. Þá ætlaði Andrews til skrafs og ráðagerða við herstjórnina – en talið er að honum hafi verið ætlað að stýra herafla Bandamanna, sem taka skyldi þátt í þeirri innrás á meginlandið, sem gerð var ári síðar. Æðsta stjórn Bandaríkjahers valdi Andrews formlega í embættið daginn sem hann lést og fékk hann því aldrei vitneskju um þessa tignarhækkun. Andrews skildi því eftir sig mikið skarð og í það valdist Dwight Eisenhower, síðar 34. forseti Bandaríkjanna.

„Einn þeirra sem víkja þurftu fyrir Andrew var Robert Jake Jakobsen, sem var skytta í fastaáhöfn „Hot Stuff“. Eðlilega sagði hann frá þessum atburði, meðal annars Jim Lux, sem ég kynntist síðar. Hann fékk mikinn áhuga á málinu og hefur að undanförnu safnað fé til þess að koma megi minnismerkinu upp,“ segir Þorsteinn.

Flugvöllur og menningarhús

Andrew-herflugvöllurinn skammt frá Washington DC, þaðan sem forsetaflugvélin Airforce One er gerð út er nefnd eftir herforingjanum. Í Essex á Englandi er flugvöllur kenndur við kappann og á Ásbrú í Reykjanesbæ er menningarhúsið Andrews Theater, upphaflega reist af Varnarliðinu.

Lík þeirra sem fórust með „Hot Stuff“ voru jarðsett í Fossvogskirkjugarði, en tekin seinna upp og flutt til Bandaríkjanna. Hvíla jarðneskar leifar Andrews í Arlington-þjóðargrafreitnum Bandaríkjanna í Washington DC.

„Hlutur Andrews í stríðssögunni er stór, hann ætti að vera í flokki með til dæmis Eisenhower og Patton, hinum fræga herforingja Bandaríkjamanna,“ segir Þorsteinn.

Reiknað er með að allt að 100 manns frá Bandaríkjunum verði viðstaddir afhjúpun minnismerkisins, s.s. afkomendur Andrews hershöfðingja, og fleiri úr áhöfn vélarinnar. Þá verður dagskrá í Andrews á Ásbrú og verður sýnd kvikmynd frá björgunaraðgerðum fyrir 75 árum og þykir hún einstök heimild.