Nota fyrirspurnir til að halda sér sýnilegum

Sigtryggur Sigtryggsson

sisi@mbl.is

Notkun þingmanna á fyrirspurnum er margslungnari en margur heldur. Þær eru ekki einungis verkfæri þingmanna til að hafa eftirlit með ráðherrum heldur einnig mikilvægur réttur þeirra til að afla sér upplýsinga. Þá nýta þingmenn sér fyrirspurnir óspart sem hluta af baráttu sinni við að halda sér sýnilegum gagnvart kjósendum. Umfang fyrirspurna er gríðarlegt og álag þeim samfara á stjórnsýslun er mikið. Nokkrir viðmælendur telja svo komið að hugsanlega þurfi að skoða hvort til breytinga þurfi að koma á fyrirspurnarforminu. Mikilvægt er þó að bera virðingu fyrir þessum rétti þingmanna og hafa í huga mikilvægi hans þegar hugsanlegar breytingar eru ræddar.

Þetta er niðurstaða Heimis Snæs Guðmundssonar í lokaverkefni til MPA-gráðu í opinberri stjórnsýslu við Háskóla Íslands, sem birt var í febrúar 2012. Heiti ritgerðarinnar var Fyrirspurnir á Alþingi: Notkun þingmanna og áhrif á stjórnsýslu

Fyrirspurnir alþingismanna hafa mjög verið til umræðu undanfarna daga. Þótt nokkuð sé um liðið síðan Heimir Snær vann að ritgerð sinni eru sömu álitamál enn til umræðu.

Niðurstöður Heimis voru að miklu leyti byggðar á viðtölum sem tekin voru við stjórnmálamenn með reynslu af þingstörfum og ráðherrasetu, aðila úr stjórnsýslunni, starfsmenn Alþingis og starfsmann innan fjölmiðla.

Viðmælandi innan fjölmiðla var á því að þingmenn notuðust við fyrirspurnir til að auglýsa sig, skoðanir sínar og til að ná athygli fjölmiðla. Í ljósi þess séu þeir sífellt að reyna að draga fram upplýsingar sem þykja ámælisverðar. Um leið og komi í ljós að upplýsingarnar séu ekki jafn athyglisverðar og fyrirspyrjandi vonaði leggi hann þær til hliðar en um leið flaggi hann mjög svörum sem honum þykja opinbera ámælisverðar upplýsingar. Jafnframt segir viðmælandinn að kjördæmapotið lifi góðu lífi og fyrirspurnum sé óspart beitt í þeim tilgangi. Auk þess verði hann var við það að þingmenn reyni að skapa sér sérstöðu og auglýsi skoðanir sínar með því að vera sífellt að spyrja spurninga sem tengist ákveðnum málaflokkum. Þingmenn hafi alltaf þennan undirliggjandi tilgang að vekja athygli á sér og sínum málum. Það sé einfaldlega hluti af baráttu fyrir endurkjöri og t.d. geti þeir notað fyrirspurnir til að sýna að þeir séu að berjast fyrir hagsmunum ákveðinna hópa samfélagsins þegar kemur að prófkjörs- eða kosningabaráttu.

„Leikrit hjá þingmönnum“

Ráðherrann taldi fyrirspurnir oft vera dálítið leikrit hjá þingmönnum. Sérstaklega taldi hann óundirbúnu fyrirspurnirnar vera því marki brenndar, þar væru þingmenn að reyna að koma höggi á ráðherra og um leið að auglýsa sjálfa sig og sínar skoðanir. Einnig greindi ráðherra frá því að stjórnarandstæðingar gerðu meira af því að koma með pólitískar yfirlýsingar þegar kæmi að óundirbúnum fyrirspurnum. Þó kæmi fyrir að stjórnarþingmenn væru forvitnir um það sem væri að gerast innan ríkisstjórnar sem væri að sjálfsögðu eðlilegt, það væri leið stjórnarþingmanna til að halda ríkisstjórn á tánum og láta vita af sér í leiðinni.

Starfsmaður stjórnsýslunnar sagði viðhorfin vera beggja blands. Það færi fyrir brjóstið á starfsfólki þegar efni fyrirspurna væri óskýrt og verið væri að leita að upplýsingum sem erfitt væri að réttlæta að skiptu efnislega miklu máli. Einnig truflaði það starfsfólk þegar fyrirspurnir kæmu inn þar sem tilgangurinn væri augljóslega sá að leita leiða til að koma pólitísku höggi á ráðherra, jafnvel persónulegu. Hann velti því fyrir sér hvort það ætti að vera hlutverk stjórnsýslunnar að svara slíkum fyrirspurnum. Þó nefnir hann að starfsmenn séu meðvitaðir um þennan rétt þingmanna og beri virðingu fyrir honum jafnvel þó aðpirringur komi upp þegar fyrirspurnir berist sem erfitt er að sjá að gagnist þingmanni.

Viðmælandi innan fjölmiðla sagðist hafa það eftir samskiptum sínum við aðila úr ráðuneytunum að fyrirspurnir væru einfaldlega að drekkja þeim í vinnu í mörgum tilfellum. Þaðan segist hann hafa þær skoðanir að erfið og gríðarleg vinna fari í að svara fyrirspurnum sem í sumum tilfellum virðast ekki þjóna miklum tilgangi við fyrstu sýn.

Heimir Snær nefndi til sögunnar fyrirspurn sem Vigdís Hauksdóttur, þáverandi þingmaður, beindi til allra ráðherra. Vigdís sóttist eftir upplýsingum um utanlandsferðir starfsmanna ráðuneyta og undirstofnana á árunum 2007-2010. Hún sóttist eftir margvíslegum upplýsingum, í hvaða erindagjörðum var farið, hvert og hve lengi. Einnig krafðist þingmaðurinn sundurliðaðra upplýsinga um kostnað. 197-223 vinnustundir starfsmanna fóru í að svara fyrirspurninni.

Upplýsingaþjónusta Alþingis

Starfsmenn þingsins voru á því að mörgum fyrirspurna væri hægt að svara innan upplýsingaþjónustu Alþingis og bentu auk þess á að þeir vissu til þess að nú þegar færi þar fram ákveðin vinna þar sem starfsfólk aðstoðaði þingmenn við undirbúning fyrirspurna. Í því sambandi nefndu þeir þó tregðu ráðuneyta til að afhenda upplýsingaþjónustu gögn. En tregða ráðuneyta til að afhenda upplýsingar væri eitthvað sem nokkrir viðmælenda lýstu að væri viðvarandi. Ákveðin vinna hefði verið í gangi innan þingsins sem miðaði að því að bæta samskiptin við ráðuneytin og koma þeim í betri farveg m.a. til að minnka tregðu ráðuneytanna gagnvart upplýsingaþjónustunni. Breytt fyrirkomulagið myndi létta álagi af ráðuneytunum, álag myndi að sama skapi aukast til muna á upplýsingaþjónustu Alþingis.