Pálína Hermannsdóttir

Saga móður okkar er saga af gæfu. Við sem erum stofnar af hennar meiði syrgjum af þakklæti og auðmýkt; þakklæti fyrir hlýju hennar og auðmýkt gagnvart þeim frumkrafti lífsins sem er móðurástin. Hún átti einstaka foreldra, lífsförunaut í 70 ár sem elskaði hana ofurheitt og helgaði sig umhyggju um hana; eignaðist fimm börn, 10 barnabörn og 10 langömmubörn. Hún naut djúpra og einlægra vináttubanda og gaf sig að sjálfboðastörfum í þágu mannúðar og barna. Útför hennar er þakkargjörð.

Árið 1934 flutti fjölskyldan í Ráðherrabústaðinn við Tjörnina og þar átti móðir okkar sín æsku- og mótunarár. Á tröppunum heima reyrði hún skautana og renndi sér á tjörninni tímunum saman. Hún sagði að það hefði verið frekar erfitt að vera barn stjórnmálamanns á þessum árum því stjórnmálin voru býsna harðskeytt. Að hlusta á mömmu rifja upp hvernig hún upplifði stjórnmálin sem barn og unglingur var heillandi. Hún fylgdist með af lífi og sál og henni þótti bókstaflega ekkert skemmtilegra en að hlusta eftir kosningaúrslitum í útvarpinu og skrifa niður tölur.

Heimilið var móttökustaður íslenska ríkisins. Þegar mamma var átta ára og þau systkinin fóru í fyrsta sinn norður í Skagafjörð rýmdu þau rúmin sín fyrir konung Danmerkur, Kristján X., og Alexandrinu drottningu, sem heimsóttu Ísland árið 1937. Hún lýsti því sem áfalli að koma að Syðri-Brekkum til föðurömmu sinnar og -afa sem hún sá í fyrsta sinn. Á Syðri-Brekkum var torfbær og ekkert rennandi vatn og ekkert salerni. Þar kynntist hún dásamlegum frænkum og ömmu sinni, Pálínu Björnsdóttur, sem var þjóðsagnakennd ljósmóðir í Skagafirði á sinni tíð, annáluð fyrir skörungsskap, hreysti og örlæti. Mamma bar nafnið hennar og dáði alla tíð.

Á sumrin dvaldi móðir okkar í Konungshúsinu á Þingvöllum. Þegar hún minntist æskudaga við Þingvallavatn iðaði hún og endurlifði hinn barnslega spenning þegar börnin biðu niðri í Almannagjá eftir að sjá bíl föður síns birtast úr bænum. Hún var mjög hænd að föður sínum og lýsti honum sem skemmtilegum og uppátækjasömum í leikjum við þau börnin en umfram allt sem ljúfum og auðmjúkum friðsemdarmanni sem var alltaf þakklátur fyrir það sem að honum var rétt.

Það sem hún tók sér fyrir hendur gerði hún af djúpri einlægni og heilindum. Árum saman vann hún sjálfboðastarf fyrir kvenfélagið Hringinn, Barnaspítala Hringsins og Rauða krossinn, sem voru henni hugleikin fram á efri ár. Hún ferðaðist á hestum víða um Ísland, stundaði skíði, ræktaði skóg í Kusukoti við Þingvallavatn og á Kletti í Borgarfirði. Hún ferðaðist víða, lærði skrautritun og saumaði út listaverk. Hún naut þess að skrifa og eftir hana liggur lipur og fallegur texti.

Mamma sagði oft með glampa í augum að hún vissi ekkert dásamlegra en lítil börn. Hennar mesta sorg var að missa kornungan dreng. Börnum sínum helgaði hún líf sitt. Í hvert einasta sinn sem rætt var um barnabörnin varð röddin mild og í augnaráðinu birtist blik ástar og hlýju. Og hin síðari ár, þegar af henni var dregið, lifnaði hún öll við þegar langömmubörnin komu í heimsókn. Fallegu andlitsdrættirnir, hlýjan og blikið í augunum brutust fram undan fargi erfiðs sjúkdóms. Hún sagði að framhaldslífið sem hún tryði á væru börnin. Í dag leggja barnabörnin ömmu sína til hvílu við hlið drengsins sem hún missti. Hvíl í friði mamma mín.

Það var á útmánuðum 1979 sem ég hitti hana fyrst. Tilvonandi tengdamóður mína, alltaf kölluð Dollý. Hún var hæglát kona. Var ekki fyrir það að trana sér fram. Bar ekki tilfinningar sínar á torg. Svipsterk kona og virðuleg. Bar greinilegt svipmót þess ætternis sem hún var svo stolt af. Einn af síðustu fulltrúum þeirrar kynslóðar sem ólst upp á öndverðri síðustu öld. Þegar ekki þótti sjálfsagt að konur nytu tækifæra til menntunar og starfsframa til jafns á við karla. Húsmóðir. Bjó eiginmanni sínum og börnum hlýlegt heimili. Lagði allan metnað í að rækja það hlutverk af kostgæfni og gerði það vel.

Dollý átti gæfuríkt líf og barnaláni að fagna. En þar skiptust þó á skin og skúrir. Erfiðastur var missir hennar þegar þriðja barn þeirra Sveinbjörns lést á fyrsta aldursári. Enginn nema sá sem fyrir því verður skilur til fulls slíka sorg. Sú reynsla skilur eftir ör sem aldrei gróa. En Dollý var stolt kona og bar harm sinn í hljóði.

Fyrir utan heimilið átti Dollý mörg áhugamál. Þau hjónin ferðuðust víða um landið í hestaferðum með vinum sinum. Ófáar voru skíðaferðirnar til Austurríkis og Þýskalands á meðan heilsan leyfði. Athvarf áttu þau í sumarbústað á Þingvöllum þar sem oft var gestkvæmt. Hún var virk í starfi Rauða krossi kvenna og Kvenfélags Hringsins. Dollý var mikil hannyrðakona eins og fjölmörg verk hennar bera glöggt vitni um.

Dollý lá ekki á skoðunum sínum ef svo bar undir. Hafði sterka sýn á menn og málefni líðandi stundar og fylgdi sínum flokki. Einörð og föst fyrir. Trú sinni sannfæringu.

Fyrir nokkrum árum hvarf Dollý smám saman inn í dimman dal þokunnar. Þar sem útlínur verða óskarpar og erfitt er að átta sig. Þaðan á enginn afturkvæmt. En Dollý tók veikindum sínum af æðruleysi og kvartaði ekki. Studd af ástríkum eiginmanni sínum, börnum og barnabörnum hélt hún reisn sinni og virðingu allt fram á síðasta dag. Síðustu árin naut hún umönnunar þess einstaka hjúkrunarfólks sem starfar á hjúkrunarheimilinu Sóltúni. Þar naut hún einstakrar hlýju og nærgætni sem aldrei verður fullþökkuð.

Að leiðarlokum kveð ég tengdamóður mína með djúpri virðingu og sárum söknuði. Blessuð sé minning hennar.

Í dag kveð ég ástkæra ömmu mína, Dollý.

Þó að amma Dollý og afi Sveinbjörn hafi búið hinum megin á landinu vorum við bræður mínir svo heppin að ná að kynnast ömmu og afa í Reykjavík mjög vel. Þau voru oft heimsótt suður en einnig voru amma og afi dugleg að koma austur á Egilsstaði. Þau heimsóttu okkur oft á sumrin og dvöldu þá um nokkurn tíma svo að gott rúm gafst til að styrkja tengslin. Þau lögðu mikið upp úr því að viðhalda sambandinu við okkur barnabörnin og á hátíðarviðburðum var hægt að stóla á að þau voru mætt til að fagna með okkur. Í Hvassaleitinu hjá ömmu og afa biðu manns ávallt hlýjar móttökur. Amma mætti okkur í dyrunum með hlýju brosi og gaf manni einlægt faðmlag. Næst var svo spurt „viltu ekki fá þér eitthvað“ og gestum var boðið upp í eldhús.

Það voru margar stundirnar sem ég átti inni í eldhúsinu hjá ömmu Dollý og afa Sveinbirni þar sem við ræddum daginn og veginn um leið og þau kappkostuðu að koma mat og drykk í gesti.

Eftir að amma hafði lokið við að bera mat á borð og allir sestir niður hélt hún áfram að bjóða gestum eitthvað og taldi þá gjarnan upp og bauð alla drykki sem til voru á heimilinu. Setningin „og svo er til safi“ var algeng í eldhúsinu í Hvassaleiti. Ég gerði stundum grín að þessu við ömmu, þakkaði fyrir og bað hana að setjast niður en hún hélt oftast áfram að tína eitthvað til. Einmitt þetta lýsir því vel hve annt ömmu var alltaf um að gera vel við alla. Hún vildi okkur það allra besta.

Ég á yndislegar minningar úr barnæsku með ömmu þar sem að þau afi voru dugleg að ferðast með okkur um landið og tóku okkur oft með í sumarbústaðinn sinn, Kusukot, við Þingvallavatn. Við Þingvallavatn var ævintýraheimur fyrir barnabörnin. Á morgnana söng himbriminn á spegilsléttu vatninu og deginum var eytt í að brauðfæða stokkandafjölskyldur, busla í vatninu, veiða fisk á stöng og æfa sig í að róa á árabát. Stundum sigldum við með þeim á spíttbát og náðum þá að veiða stærri silunga úti á vatninu. Í lok dags var aflinn færður til ömmu Dollýjar sem gerði að silungnum og töfraði fram dýrindis kvöldverð.

Amma hafði sérstaklega gott lag á að framreiða fisk og fiskréttirnir hennar runnu ljúft niður í maga á barnabarninu sem annars hafði óyndi á fiski. Þá voru fiskibollurnar hennar ömmu í einstöku uppáhaldi.

Amma var mikil barnagæla og var alltaf svo kát þegar við barnabörnin vorum í heimsókn. Undir lokin tókst amma á við erfiðan sjúkdóm og flutti úr Hvassaleitin yfir í Sóltún þar sem hún fékk góða ummönnun. Það var ógleymanleg stund þegar við maðurinn minn og tæplega þriggja mánaða sonur okkar heimsóttum ömmu Dollý í Sóltúnið. Þegar hún sá litla ungbarnið kom blik í augun, hún ljómaði upp og brosti sínu hlýja brosi en það virtist ekkert gleðja hana jafn mikið og lítil börn. Þegar hún fékk son minn í fangið hló hún af gleði.

Amma Dollý var einstakur karakter sem mér reynist erfitt að lýsa í orðum en það var barasta ein amma Dollý. Mikið er ég þakklát fyrir að hafa fengið að kynnast henni og allar góðu stundirnar sem við áttum.

Elsku amma.

Þegar maður lítur yfir farinn veg er hætt við að maður sjái bara það sem er beint fyrir aftan mann. Það er minninu að kenna. Það vill ekki að maður velti sér um of upp úr því sem er liðið, heldur horfi fram á veginn og reyni að lifa í núinu. Gangi okkur vel. Núna þegar þitt líf er búið þá snúum við okkur við og bjóðum minninu birginn saman.

Mér hefur aldrei fundist við sérstaklega líkar. Þú varst í mínu minni formleg og hreinskilin. Hugsaðir vel um heimilið og fannst gaman að segja afa hvernig hann ætti að snúa myndavélinni. Kannski vorum við ólíkar út af því að við erum fæddar inn í ólíkar aðstæður. Ég get snúið mínum myndum við eftir á. Kannski var það út af því að þegar ég var nýbúin að læra hvernig á að muna, þá varst þú alveg að fara að gleyma því.

Einhvers staðar í bernsku minni var þitt líf enn í blóma og þar glittir í minningar sem fá mig til að brosa. Eins og þegar við vorum í Kringlunni að kaupa laugardagsnammi og þú vildir ekki leyfa mér að velja sykurhúðaða hlaupið sem var með alls konar skærum litum, því það var óhollt. Hvernig vissirðu, amma? Eða þegar við vorum í hestaferðinni, manstu, á fljúgandi stökki í einhverri fjörunni á Snæfellsnesi, og Daði litli bróðir ákvað að akkúrat þá væri honum mál að pissa. Ég hélt að þú myndir reyna að stöðva hjörðina og finna ykkur virðulegan felustað bak við stein en í staðinn hrópaðir þú það sem átti eftir að verða þín frægasta setning meðal okkar systkinanna: „Láttu það bara gossa!“. Þarna komstu á óvart, amma. Þú varst kannski meiri prakkari en við héldum eftir allt saman. Þú varst bara betri í að fela það.

Manstu líka eftir hláturskastinu sem við lentum í, ég, þú, afi og Andri Ísar, fyrir örfáum árum. Sá síðastnefndi sat, nokkurra mánaða gamall, í ungbarnabílstólnum sínum í anddyrinu í Hvassaleiti og ákvað að kveðja ykkur með því að fara að skellihlæja. Smitandi barnshláturinn skoppaði þarna á milli kynslóða og minnti okkur á það sem skipti máli.

Þetta var ekki í fyrsta skiptið sem var hlegið í Hvassaleitinu. Í dag er hugur okkar einmitt þar. Í einu af mörgum fjölskylduboðunum þar sem þið afi lögðuð ykkur fram við að skapa góðar minningar með okkur afkomendunum. Ykkur þótti vænt um fjölskylduna og hvort annað og munið alltaf vera dýrmætar fyrirmyndir okkar á svo margan hátt. Takk fyrir allt sem þú gafst okkur, amma, og fyrir að kenna okkur að vera alltaf við sjálf. Það var ómetanlegt að fá að kynnast þér.

Ástarkveðja,

Heimili ömmu og afa í Hvassaleiti og sumarbústaður þeirra við Þingvallavatn er órjúfanlegur hluti af barnæsku minni og æskuminningum. Það var óskrifuð regla þegar maður kom í Hvassaleiti að maður bankaði ekki né hringdi bjöllunni heldur gekk bara inn. Ömmu og afa fannst ekkert sjálfsagðara. Því fannst mér við alltaf velkomin, líkt og heimili þeirra tilheyrði allri stórfjölskyldunni.

Í minningunni var amma mest í eldhúsinu. Allt sem hún eldaði var gott og hún gerði besta lasagna í heimi. Það var alltaf tilhlökkunarefni að fara í mat til ömmu og afa og það var alltaf svo gott að sitja með þeim fram eftir kvöldi við snarkið í arineldinum, horfa bara á sjónvarpið eða spjalla, og amma fór alltaf reglulega inn í eldhús að sækja einhver sætindi einsog vínber og niðurskorin súkkulaðistykki.

Amma vildi ekki láta hafa mikið fyrir sér. Þegar ég var lítil man ég að bíll keyrði á hana þegar við vorum að fara yfir gangbraut, með þeim afleiðingum að hún datt á götuna. Ökumaðurinn steig út úr bílnum alveg miður sín, skrifaði nafnið sitt og símanúmer niður á miða ef eitthvað skyldi koma upp á og þrábað hana afsökunar. Amma hló bara að öllu umstanginu og sagði að það væri nú ekki mikið mál að detta aðeins á götuna.

Amma Dollý var húsmóðir í besta skilningi þess orðs. Hún sá af svo miklum kærleika um heimilið og fólkið sitt. Eftir hana liggja einstök útsaumsverk sem hún var ekki að gorta af frekar en öðru. Nú þegar hún er fallin frá horfi ég með lotningu á þetta einstaka handverk sem var fyrir augunum á mér öll þessi ár og sé hve fögur listaverk þetta eru.

Amma hélt sig nokkuð til hlés síðustu árin en kjarninn hennar hélt sér. Hún dáði barnabörnin og barnabarnabörnin sín og alltaf þegar ég kom með Huldar son minn í heimsókn í Sóltún til langömmu og langafa þá ljómaði amma Dollý og tók ekki augun af honum. Þó hún gleymdi ýmsu þá mundi hún alltaf afmælisdaginn minn, hún hafði enn sitt einstaka bros, sinn fallega hlátur og sína friðsælu nærveru.

Í dag kveðjum við ömmu Dollý, að mér finnst allt of snemma þó hún hafi verið orðin 88 ára. Ég kveð elsku ömmu með söknuði, virðingu og þakklæti fyrir allt.

Þegar ég sá ömmu Dollý og afa Sveinbjörn síðast vorum við að dást að útsaumsverkinu sem amma saumaði þegar hún var ung. Ég hafði auðvitað séð það svo oft, það hafði hangið uppi á vegg í Hvassaleitinu alla mína ævi. En í þetta skipti talaði afi sérstaklega um hvað amma hefði alltaf verið flink að sauma. Amma brosti bara og kinkaði kolli. Þó að ég hafi verið í burtu síðustu árin þá á ég svo margar fallegar minningar um ömmu Dollý. Ég man svo vel eftir sumrunum á Þingvöllum, og bátsferðum yfir Þingvallavatnið. Amma var alltaf svo róleg, og það var svo afslappandi að vera með henni. Hún svaraði öllum spurningum með ró, og þegar ég var fjögurra ára og spurði hana hvort pylsur lifðu í sjó, þá svaraði hún mér bara: „Nei, þær gera það nú ekki.“

Nú hefur amma Dollý fengið hvíldina og það er kominn tími til að kveðja. Takk, amma mín, fyrir allt. Þitt barnabarn,

Dollý frænka var ein af föstu stærðunum í tilverunni. Systir pabba í Hvassaleitinu. Mamma Daffa frænda, sem hún kallaði Danna. Það er merkilegt hvað maður freistast til að halda að manneskja í lífi manns, eins og Dollý frænka, muni alltaf vera til. Að maður muni alltaf setjast niður einstaka sinnum tilviljunarkennt út af einhverju stússi með Daffa yfir fyrirvaralausum kaffibolla í Hvassaleiti með henni og Sveinbirni og ræða hvernig maður hafi það, hvernig fólkið í fjölskyldunni hafi það, hvernig pólitíkin sé og hvað allt sé nú þrátt fyrir allt bara ágætt í lífinu.

En svona tifar tíminn. Dollý frænka er farin. Ég veit ekki hvort það er hægt að óska sér það fallegra, en að kveðja þessa tilvist á háum aldri umvafin ást stórrar fjölskyldu. Hvernig getur það verið annað en fallegt þegar 70 ára ástarsamband, eins og þeirra hjóna Dollýar og Sveinbjörns, endar svona. Hún kveður. Hún bíður hinum megin.

Jafnvel þótt allir viti í hvað stefni og allir viti hvernig lífið alltaf endar, er sorgin samt svo mikil. Í ljós kemur, kannski sterkar en nokkru sinni, hvað böndin voru alltaf sterk, móðurástin mikil, kærleikurinn djúpur og hvað minningarnar eru margar og fallegar. Ég samhryggist innilega, Sveinbjörn og þið öll. Farsælli ævi er lokið. Í mínum huga er þessi mynd sterkust: Dollý stendur í dyragættinni í Hvassaleiti. Það er sumar. Ég er að stússast eitthvað með honum Danna. Kannski að fara í Kusukot. Hún heilsar mér brosandi og býður mér að koma aðeins inn og spjalla. Það er þetta bros og blikið í augunum sem er myndin í huga mér. Hæverskt bros og í augunum er hlýja. Mikil hlýja. Kannski smá glettni.

Þrjátíu ár eru í senn langur eða stuttur tími eftir því hver viðmiðunin er. Okkur hjónum finnst stutt síðan við kynntumst Pálínu, eiginkonu Sveinbjörns, ráðuneytisstjóra landbúnaðarráðuneytisins, er undirritaður hóf þar störf 1987. Frá upphafi tókust með okkur góð kynni sem þróuðust í kæran vinskap. Ráðuneytið var þá vel búið málefnum sem og starfsfólki og lögð áhersla á að efla góðan starfsanda, m.a. með samkomum starfsfólks þar sem makar voru ekki aðeins velkomnir heldur hluti af heildinni. Það leið því ekki á löngu uns leiðir okkar og Pálínu lágu saman. Pálína var trúlega hlédræg í eðli sínu en framkoma hennar öll bar með sér að hún hafði frá barnæsku umgengist helstu fyrirmenn landsins, setið virðuleg samkvæmi sem og staðið fyrir þeim sjálf. Best þekkti hún samt hið daglega líf húsmóðurinnar; að annast sitt heimili og skapa fjölskyldu sinni traust og fallegt athvarf. Þessu fengum við hjónin að kynnast; að vera boðin heim til þeirra hjóna ásamt öðrum vinum þeirra og njóta þar glæsilegra veitinga, lagaðra og framreiddra af húsmóðurinni af mikilli smekkvísi. Það var upphefð fyrir okkur að fá að sitja svo fallegt kvöldverðarboð, þar sem virðuleg og falleg húsgögn ásamt listaverkum prýddu stofur. Við minnumst einnig heimsóknar þeirra til okkar. Eftir kvöldverð var setið fram á nótt og spjallað um svo margt sem þau höfðu upplifað og inn á milli tókum við lagið og sungum saman þjóðleg sönglög sem við öll kunnum að meta; dásamleg stund. Þá koma upp í hugann stutt innlit í Hvassaleitið – kannski komið með einn eða tvo blóðmörskeppi með rúsínum sem við vissum að húsráðendur kunnu að meta, eða lítil erindi til þeirra sem leiddu af sér kaffisopa og spjall um menn og málefni og rifjaðar upp skemmtilegar minningar. En þótt heimili þeirra í Hvassaleitinu hefði sinn virðulega blæ, mátti glöggt sjá að þar höfðu börn og unglingar alist upp í sínu frjálsræði og síðar barnabörnin sem skipuðu ríkulegan sess í huga þeirra beggja. Sumarbústaður hjónanna við Þingvallavatn, Kusukot, var athvarf sem þeim þótti vænt um og þar sem annars staðar kom smekkvísi og myndarskapur Pálínu vel fram.

Pálína og Sveinbjörn höfðu ferðast mikið, ekki aðeins ekið um landið heldur var hestamennska með tilheyrandi ferðalögum vinsæl skemmtun þeirra áður fyrr og þá farið um fjallvegi sem áttu sínar sögur. Þau þekktu Ísland – fjölda fólks og áttu góða vini.

Fyrir nokkru fór Alzheimer-sjúkdómurinn að gera vart við sig hjá Pálínu og ágerðist eftir því sem tímar liðu. Meðan stætt var bjuggu þau heima í Hvassaleitinu en að því kom að Pálína varð að fá meiri umönnun en Sveinbjörn – sem allt vildi þó gera – gat veitt henni heima. Einbeittur vildi hann vera hjá konu sinni og saman áttu þau dvalarstað í hjúkrunarheimilinu í Sóltúni þar til Pálína kvaddi þennan heim.

Á útfarardegi Pálínu erum við norður í landi.

Kæri vinur Sveinbjörn og aðrir aðstandendur. Við sendum ykkur okkar einlægustu samúðarkveðjur á erfiðum tímum og biðjum algóðan guð að blessa og varðveita Pálínu Hermannsdóttur.