Hvers vegna Marx hafði rangt fyrir sér

Stokkhólmur | Það að 200 ár eru liðin frá fæðingu Karls Marx hefur orðið til þess að auka verulega áhuga á verkum mannsins, auk þess sem stytta var afhjúpuð af honum í heimabæ hans, Trier í Þýskalandi.

Xi Jinping, forseti Kína, lýsti því yfir í Peking í síðustu viku á sérstökum hátíðarhöldum til heiðurs marxismanum að „líkt og stórfengleg sólarupprás lýsti kenningin upp rannsóknir mannkynsins á lögmálum sögunnar, og leit mannkynsins fyrir [sinni] eigin frelsun“. Hann sagði einnig að Marx hefði „bent á leiðina, með vísindalegri kenningu, að fullkomnu þjóðfélagi þar sem engin kúgun eða arðrán [væri], þar sem sérhver einstaklingur myndi njóta jafnréttis og frelsis.“

Í ljósi þess að Xi mælti svo í hinu „marxíska“ Kína, höfðu þeir sem á hlýddu ekkert val annað en að vera sammála honum. En á sama tíma hélt Jean-Claude Juncker, forseti framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins, ræðu í Trier sama dag, þar sem hann lofaði einnig Marx: „Í dag táknar hann hluti sem hann ber ekki ábyrgð á og sem hann olli ekki, því margt sem hann skrifaði var túlkað í andstæðu sína.“

Það er ekki alveg ljóst hvað Juncker meinti með þessu. Marxisminn hefur, þrátt fyrir allt, valdið ómældum hörmungum fyrir margar milljónir manna sem hafa neyðst til þess að búa undir ríkisvaldi sem sveipaði sig fánalitum hans. Lungann af tuttugustu öldinni þjáðust um 40% mannkynsins vegna hungursneyðar, gúlagsins, ritskoðunar og annarra kúgunartækja sem sjálfskipaðir marxistar beittu.

Juncker virtist í ræðu sinni vera að ýja að venjulegu mótrökunum: að grimmdarverk kommúnista á 20. öld hefðu verið vegna einhvers konar brenglunar á hugsun Marx, og að hann sjálfur gæti varla borið ábyrgð á þeim.

Hafa þessi rök eitthvert gildi? Marx eyddi mestu af lífi sínu í að greina stjórnmál og hagkerfi Vesturland á miðri 19. öld í miðri iðnbyltingu. Það sem hefur haldið mikilvægi hans á lofti eru frekar hugmyndir hans um framtíðina og afleiðingar þeirra fyrir samfélagið. Þegar arfleifð hans er skoðuð er ekki hægt að líta framhjá þessum hugmyndum hans.

Marx leit á eignarréttinn sem rót alls hins illa í þeim kapítalísku samfélögum sem voru að myndast á dögum hans. Af því leiddi að hann trúði því að bara með því að afnema hann væri hægt að laga stéttaskiptingu samfélagsins og tryggja samlynda framtíð. Friedrich Engels, samverkamaður Marx, hélt því síðar fram að undir kommúnismanum myndi ríkið sjálft verða óþarfi og „veslast upp“. Þessar fullyrðingar voru ekki settar fram sem getgátur heldur sem vísindalegar fullyrðingar um það hvað framtíðin hefði í för með sér.

En að sjálfsögðu var þetta allt þvaður, og kenning Marx um söguna – díalektíska efnishyggjan – hefur síðan verið afsönnuð og reynst hættuleg að nánast hverju einasta leyti. Hinn mikli heimspekingur 20. aldarinnar, Karl Popper, einn af helstu gagnrýnendum Marx, kallaði hann með réttu „falsspámann“. Og ef frekari sannana væri þörf urðu ríkin sem tóku upp kapítalismann á 20. öldinni lýðræðisleg, opin og efnuð þjóðfélög.

Til samanburðar hefur hvert einasta ríkisvald sem hefur hafnað kapítalismanum í nafni marxismans brugðist – og það er ekki tilviljun eða vegna einhvers óheppilegs hugmyndafræðilegs misskilnings hjá fylgjendum Marx. Með því að afnema eignarréttinn og tryggja vald ríkisins yfir þjóðarbúskapnum, er ekki einungis verið að svipta samfélagið þeirri frumkvöðlastarfsemi sem þarf til þess að ýta því fram á veginn; heldur verður frelsið sjálft einnig afnumið.

Vegna þess að marxisminn lætur sem allar þversagnir samfélagsins séu afleiðing stéttabaráttu sem hverfi þegar einkaeignin gerir það, er ómögulegt að þola ágreining eftir að búið er að koma á kommúnisma. Samkvæmt skilgreiningunni hlýtur öll gagnrýni á hinn nýja sið að vera ólögmætar leifar frá kúgunarstjórninni sem áður var.

Þar af leiðir að marxískir stjórnarhættir hafa í raun fylgt rökréttri braut frá kenningum Marx. Auðvitað er það rétt hjá Juncker að Marx – sem dó 34 árum fyrir rússnesku byltinguna – bar ekki ábyrgð á gúlaginu, en samt gera hugmyndir hans það greinilega.

Pólski heimspekingurinn Leszek Kolakowski, sem varð einn af leiðandi gagnrýnendum marxismans eftir að hafa fylgt honum að málum í æsku, ritaði í brautryðjendaverki sínu í þremur bindum, Main Currents of Marxism, að Marx sýndi fólki nánast engan áhuga eins og það lifði í raun. „Marxisminn tekur lítið sem ekkert með í reikninginn að fólk fæðist og deyr, að það eru menn og konur, ungir sem aldnir, heilbrigðir sem sjúkir,“ ritaði hann. Þar af leiddi að „Illska og þjáningar höfðu enga merkingu fyrir [Marx] nema sem tæki til frelsunar; þau voru bara staðreyndir samfélagsins, ekki órjúfanlegur hluti tilverunnar.“

Hugleiðingar Kolakowskis hjálpa til við að útskýra hvers vegna þau stjórnvöld sem hafa tekið upp á arma sína hina vélrænu nauðhyggjuhugmyndafræði Marx verða án undantekninga alltaf að grípa til alræðisins þegar þau horfast í augu við þann raunveruleika sem fylgir flóknum samfélögum. Þeim hefur ekki alltaf tekist það að fullu; en afleiðingarnar hafa alltaf verið sorglegar.

Fyrir sitt leyti lítur Xi á framþróun kínverska hagkerfisins síðustu áratugina sem „skothelda sönnun“ þess að marxisminn haldi enn gildi sínu. En, ef eitthvað er, er það einmitt öfugt. Munum að það var Kína hins hreina kommúnisma sem olli þeirri hungursneyð og ógnaröld sem fylgdu „stóra stökkinu fram á við“ og „menningarbyltingunni“. Ákvörðun Maós að svipta bændur landi sínu og frumkvöðla fyrirtækjum sínum hafði fyrirsjáanlega skelfilegar afleiðingar og kínverski kommúnistaflokkurinn hefur síðan skilið við þessa hugmyndafræðilegu nálgun.

Undir stjórn eftirmanns Maós, Deng Xiaoping, leiddi flokkurinn hina miklu „opnun“ kínverska efnahagsins. Eftir 1978 leyfði flokkurinn aftur eignarrétt og frumkvöðlastarfsemi og niðurstöðurnar hafa verið ekkert annað en stórfenglegar.

Ef eitthvað stendur í vegi fyrir frekari framþróun Kína, þá eru það þær leifar marxismans sem enn eru sýnilegar í hinum óskilvirku ríkisfyrirtækjum og með niðurbælingu allrar gagnrýni. Hið miðstýrða einsflokkskerfi Kína er einfaldlega ósamrýmanlegt nútímalegu og fjölbreyttu samfélagi.

Tvö hundruð árum eftir fæðingu Marx er vissulega viturlegt að íhuga arfleifð hans. Við ættum þó ekki að gera það til þess að fagna henni, heldur til þess að bólusetja okkar opnu samfélög gegn þeirri freistingu alræðisins sem blundar í falskenningum hans.