Umframhagnaður í sjávarútvegi nýtilkominn

Ásgeir Ingvarsson

ai@mbl.is

Stefán B. Gunnlaugsson, dósent við viðskiptadeild Háskólans á Akureyri, hefur gert áhugaverðar rannsóknir á afkomu íslenskra sjávarútvegsfyrirtækja. Meðal þess sem hann hefur uppgötvað er að auðlindarenta greinarinnar, þ.e.a.s. hagnaður af nýtingu sjávarauðlindarinnar umfram hagnað atvinnulífsins almennt, var lítil sem engin fram að fjármálahruni.

„Það er við því að búast að atvinnugreinar sem nýta takmarkaða auðlind á borð við gull, olíu – og einnig fisk – njóti hagnaðar umfram fyrirtæki sem keppa á almennum samkeppnismarkaði. Ef auðlindin er takmörkuð, og úthlutað til ákveðinna aðila, eru hagnaðarforsendurnar aðrar en þegar t.d. æ fleiri keppinautar geta komið inn á markaðinn eins og þekkist í verslunar- og veitingarekstri, þar sem umframhagnaður kallar á meiri samkeppni sem loks verður til þess að umframhagnaðurinn hverfur.“

Tekur kipp 2008

Greiningar Stefáns benda til þess að auðlindarenta sjávarútvegsins hafi verið sáralítil, og hagnaður greinarinnar jafnvel vel undir meðaltali, allt fram til ársins 2008. Hann tekur fram að það þýði ekki að sjávarútvegurinn hafi ekki verið arðbær, heldur aðeins að arðsemin hafi ekki verið umfram meðaltalið. „Það má finna ýmsar útskýringar á því hvers vegna það leið svona langur tími frá því að kvótakerfinu var komið á, árið 1989, og þar til auðlindarenta sjávarútvegsfyrirtækja verður greinileg,“ segir hann. „Fyrst þarf að nefna að heildaraflinn nærri því helmingaðist. Þorskaflinn dróst verulega saman og tegundir eins og rækja nánast hurfu. Það tók greinina þessi átján ár að vinna upp þetta tjón með sífellt meiri hagræðingu. Einn mælikvarði á hagræðinguna er að skoða fjölda þeirra sem vinna í sjávarútvegi, sem minnkaði mikið á tímabilinu á meðan afköst jukust eða stóðu í stað.“

Sá kippur sem verður árið 2008 stafar bæði af hagræðingu, en ekki síður af hagfelldum ytri skilyrðum. Fjármálahrunið varð til þess að gengi krónunnar lækkaði mikið og hagur sjávarútvegsins vænkaðist mikið í samanburði við aðrar atvinnugreinar. „Það fer allt að vinna með greininni; skilvirknin er orðin meiri, aflinn eykst og gengið er mjög lágt,“ útskýrir Stefán og bætir við að sterk tengsl séu á milli raungengis krónunnar og auðlindarentu sjávarútvegsins.

Veiðigjöldin haldi í við auðlindarentuna

En hvaða þýðingu hafa þessar niðurstöður fyrir greinina? Stefán segir útreikninga sína meðal annars sýna hversu mikilvægt það er að haga veiðigjöldum þannig að þau endurspegli auðlindarentuna hverju sinni. „Líta má á veiðigjöldin sem leið til að skattleggja umframhagnað greinarinnar, og frá árinu 2012 hafa gjöldin tekið að meðaltali í kringum 20% af auðlindarentunni.“

Hann segir mögulegt að auðlindarenta og veiðigjöld hækki ekki eða lækki í takt, svo að gjöldin geta orðið ýmist óeðlilega há eða lág miðað við stöðu greinarinnar hverju sinni. „Módelin sýna að umframhagnaður sjávarútvegsins minnkar hratt um þessar mundir en veiðigjöldin hafa verið á uppleið,“ segir hann. „Það er pólitísk spurning hversu há veiðigjöldin eiga að vera og hvort þau eiga að taka til sín meira eða minna en 20% af auðlindarentunni, en það ætti að vera æskilegt að láta forsendur veiðigjaldsins ráðast af hagnaði greinarinnar hverju sinni – færa gjaldið nær okkur í tíma – frekar en að miða við arðsemi greinarinnar fyrir tveimur árum.“