Þjálfun Sjómenn æfa björgunarstörf hjá Slysvarnaskólanum. Þeir þurfa að vera við öllu búnir og setja öryggið á oddinn.
Þjálfun Sjómenn æfa björgunarstörf hjá Slysvarnaskólanum. Þeir þurfa að vera við öllu búnir og setja öryggið á oddinn. — Morgunblaðið/Styrmir Kári
Jón Bernódusson
Ómissandi Öll viljum við að sjómennirnir komi heilir heim. Á myndinni faðmar dóttir Más Höskuldssonar hann eftir að honum var bjargað ásamt áhöfn.
[ Smellið til að sjá stærri mynd ]
Viðhorfið til ofhleðslu skipa hefur gjörbreyst og það sem áður þótti töffaraskapur þykir í dag hlægileg hegðun. Samgöngustofa var að hefja umfangsmikla könnun á hvíldartíma sjómanna.

Ásgeir Ingvarsson

ai@mbl.is

Eitt af helstu baráttumálum Samgöngustofu undanfarin ár hefur verið að draga úr ofhleðslu báta. Jón Bernódusson er sérfræðingur í öryggismálum til sjós og fagstjóri rannsókna og þróunar hjá Samgöngustofu, og segir hann ánægjulegt að sjá þá viðhorfsbreytingu sem orðið hefur á tiltölulega skömmum tíma:

„Hér áður fyrr þótti það töffaralegt að koma til hafnar með drekkhlaðinn bát, og helst þannig að hann virtist vera alveg við það að sökkva. Í dag hlæja menn aftur á móti að svona hegðun enda er verið að skapa óþarfa hættu og að auki vita menn að betra er að koma með minni afla en í meiri gæðum að landi. Það felast ekki mikil verðmæti í troðfullu skipi af fiski sem ekki hefur verið kældur nægilega vel og sem skipverjar hafa þurft að traðka ofan á.“

Virðist vera að takast að draga úr ofhleðslu en slysin hendir samt enn. „Þarf ekki að leita lengra aftur en til ársins 2015 þegar Jón Hákon BA sökk vegna ofhleðslu og einn úr áhöfn fórst,“ segir Jón og bendir á að hættan sé ekki bara fólgin í því að bátarnir hreinlega sökkvi. „Því meira sem skipið er hlaðið því óstöðugra verður það og geta skipsins til að rétta sig minnkar. Gerðist það enda í tilviki Jóns Hákonar að skipinu hvolfdi.“

59 dauðsföll árið 1959

Jón segir miklar framfarir hafa orðið í öryggismálum og eftirliti á sjó á undanförnum áratugum. Tiltekur hann sérstaklega þann ávinning sem hlotist hefur með starfi Slysavarnaskólans, og verkefninu Langtímaáætlun um öryggi sjófarenda sem Sturla Böðvarsson, þáverandi samgönguráðherra, hleypti af stokkunum árið 2001. „Þarf líka að nefna Ragnhildi Hjaltadóttur sem í dag er ráðuneytisstjóri í samgönguráðuneytinu en hún hefur verið sterkur bakhjarl þeirra sem vinna að bættu öryggi til sjós.“

Árangurinn fer ekki milli mála og urðu engin banaslys á sjómönnum árin 2008, 2011, 2014 og 2017. „Við sjáum vel hvað breytingarnar eru miklar ef við förum liðlega 60 ár til baka og skoðum t.d. árið 1959 þegar 59 íslenskir sjómenn fórust.“

En það má gera enn betur og segir Jón að slysin séu sjaldan óhjákvæmileg. „Það er mín skoðun að það megi koma í veg fyrir um það bil helming allra slysa sem verða á sjó nú til dags. Mjög sjaldgæft er að banaslysin verði af eintómum klaufaskap heldur eru þau jafnan afleiðing af röð margra rangra ákvarðana.“

Tölfræðin sýnir að það eru ekki síst reyndari sjómenn sem þurfa að vara sig. „Árið 1996 gerði Kristinn Ingólfsson, deildarstjóri hjá Siglingastofnun Íslands, rannsókn á slysum um borð í skipum þar sem farið var af mikilli nákvæmni yfir það hverjir lentu oftast í slysum og kom í ljós að það voru einkum reyndustu mennirnir um borð,“ segir Jón. „Það skýrist af því að reynsluboltarnir fara frekar í hættulegri verkin og biðja þá sem hafa minni reynslu að stíga til hliðar. Þetta sýnir vel það viðhorf sem hefur fylgt sjómönnum í gegnum tíðina að þeir verja hver annan, og hleypa ekki óvönum mönnum í eitthvað sem gæti orðið þeim hættulegt, heldur gera það frekar sjálfir.“

Allir skilji fyrirmælin

Spurður um nýjar áskoranir í öryggismálum sjómanna nefnir Jón að upp á síðkastið hafi erlendum áhafnarmeðlimum farið fjölgandi hjá íslenska fiskveiðiflotanum. Sjómönnum frá EES-löndunum er frjálst að vinna á íslenskum skipum, svo fremi að þeir hafi útskrifast frá Slysavarnaskólanum en Jón segir vissara að gæta þess að tungumálaörðugleikar um borð auki ekki líkurnar á óhöppum. „Það er hugsanlegt að með fleiri erlendum skipverjum verði þetta að vandamáli enda áríðandi að öll fyrirmæli skiljist vel. Ósköp sakleysislegur misskilningur getur skapað hættu bæði fyrir þann sjómann sem ekki skilur og fyrir hina sem vinna með honum.“

Hvíldartími áhafna hefur líka verið í deiglunni og vinnur Samgöngustofa núna að rannsókn í samvinnu við SFS og hagsmunasamtök sjómanna. „Almenna reglan er sú að á 24 tímum eigi sjómenn rétt á 10 tíma hvíld, þó með ákveðnum undantekningum. Hafa sumir óttast að með nýjum og fullkomnari skipum, sem þurfa færri í áhöfn, geti það gerst að hvíldartímaviðmiðin séu ekki virt,“ útskýrir Jón og segir að það sé vilji allra aðila að finna á þessu lausn. „Við höfum byrjað rannsóknina með því að taka út vinnutíma áhafna á tveimur skipum og af fyrstu gögnum að dæma virðist hvíldartíminn vera í lagi. Í framhaldinu verður farið í mælingar á fleiri skipum og með markvissari hætti reynt að draga upp skýra mynd af því hvernig vinnutíma sjómanna er háttað.“