Sögur sem lýsa andanum um borð

Ásgeir Ingvarsson

ai@mbl.is

Hjá Bókaútgáfunni Hólum kom nýlega út bókin Laggó! Gamansögur af íslenskum sjómönnum . Guðjón Ingi Eiríksson tekur sögurnar saman en fyrir ári gaf hann út annað safn af svipuðum toga, sem fékk titilinn Híf-opp! og fékk mjög góðar viðtökur að hans sögn.

Sögurnar fær Guðjón héðan og þaðan: „Það er allur gangur á því hvaðan þær koma. Í sumum tilvikum hef ég elt uppi menn sem ég hef fengið ábendingar um, og aðrar sögur finn ég í bókum, blöðum og tímaritum og kem svo í þann búning sem passar við ritið.“

Nýja bókin 108 blaðsíður og því ögn stærri en fyrir bókin sem var 96 síður að lengd og virðist Guðjón ekki hafa átt í nokkrum vanda með að afla sér efnis. „Sjómenn virðast vera uppátækjasöm stétt og hafa alls kyns óvenjulegir karakterar verið til sjós,“ segir hann og bætir við að það hafi verið mjög ánægjulegt starf að safna sögum í bókina. „Ég hitti marga bráðskemmtilega sjómenn og var mikið hlegið með þeim.“

Bókaútgáfa Guðjóns hefur gefið út fjölda bóka sem snerta íslenskan sjávarútveg með einum eða öðrum hætti. Má þar t.d. nefna Sögu sjávarútvegs á Íslandi eftir Jón Þ. Þór sem kom út í þremur bindum, æviminningar Magna Kristjánssonar, skipstjóra frá Neskaupstað, og söguþætti úr sögu Síldarvinnslunnar, Síldarvinnslan í 60 ár , eftir Smára Geirsson. Guðjón segir brýnt að skrásetja með þessum hætti sögu greinarinnar og fólksins sem starfar við veiðar og vinnslu.

„Gamansögurnar eru líka hluti af þessari sögu, og þjóna m.a. því hlutverki að lýsa andanum um borð og ýmsum sérkennum í fari sjómanna frá ólíkum landshlutum. Sögurnar eru mjög fjölbreytilegar og kemur þar fyrir alls konar fólk, allt frá trillukörlum yfir í togarasjómenn og allt þar á milli.“

Hér að neðan má lesa nokkrar valdar sögur úr bókinni, og er byrjað með Lása kokki:

Lási var nokkuð lengi kokkur á björgunar- og gæsluskipinu Sæbjörgu. Eitt sinn átti hann í löngum samræðum við stýrimanninn þar og fóru þær fram á þilfarinu. Þegar spjalli þeirra lauk náði forvitinn háseti að króa Lása af og spyrja hvað þeim hefði farið á milli, honum og stýrimanninum. Lási var skjótur til svars og sagði:

„Góði besti, hann talaði svo mikið að ég lét það út um annað en inn um hitt.“

Einu sinni kom afgreiðslumaður frá olíufélagi um borð í Sæbjörgu og þáði kaffi aftur í borðsal með vélstjóranum og nokkrum öðrum. Allt í einu kemur Lási þangað inn og segir um leið og hann kemur auga á afgreiðslumanninn:

„Þú hefur breyst svo mikið síðan ég sá þig síðast að ég þekki þig ekki fyrir annan mann.“

Lási hafði yndi af því að dansa og sótti dansleiki af miklum móð. Eitt sinn fóru þeir Sæbjargarmenn á dansleik á Siglufirði. Ef dimmt var úti þurfti Lási iðulega á fylgd annarra að halda sökum þess hversu náttblindur hann var og þannig var einmitt ástatt að loknu ballinu á þessari vetrarnótt. Það kom venjulega í hlut fyrsta vélstjóra að vera stoð hans og stytta í þessum efnum og þegar þeir voru komnir skammt frá danshúsinu segir Lási:

„Helvítis vitleysa er það nú annars að fara um borð núna, Gaui minn. Bara að fá sér kerlingu.“

„Þetta er allt í lagi,“ segir fyrsti vélstjórinn. „Ég skal fylgja þér að dyrunum ef þú veist hvar hún býr.“

Í sama mund er kallað úr strákahópi hinum megin götunnar:

„Ætlarðu ekki að fá þér drátt, Lási?“

„Jú,“ svaraði Lási, „ég var nú einmitt að nefna það við hann Gauja minn.“

Sjómennskan var Ísfirðingnum Pétri J. Haraldssyni í blóð borin og aldrei kom annað til greina en hann yrði vélstjóri eins og faðir hans, afi og föðurbræður allir. Hann var vélstjóri á fiski- og farskipum, en einnig um tíma á Djúpbátnum Fagranesinu, sem var með áætlunarferðir í Ísafjarðardjúpi.

Pétur var eitt sinn að kaupa varahluti í versluninni Rörverki. Að lokinni afgreiðslu bað hann um að fá reikning fyrir vörunum og það sundurliðaðan.

„Hvernig sundurliðaðan?“ spurði afgreiðslumaðurinn.

„Þið, þessir helvítis glæpamenn, eruð stórhættulegir,“ svaraði Pétur þá. „Ég vil fá að vita hvað er eðlilegt verð og hvað er hreinn þjófnaður.“

Eitt sinn, þegar togarinn Drangey var að leggja úr höfn á Sauðárkróki, kom upp bilun í olíuverki aðalvélarinnar. Það var rifið úr í hvelli og farið með það inn á vélaverkstæði Kaupfélags Skagfirðinga. Valli Jóns vélvirki rauk í verkið og vann hratt. Var hann niðursokkinn í vinnu sína og hélt stilliskrúfu einni á milli varanna. Þá kom verkstjórinn aftan að honum, klappaði á öxl hans og spurði:

„Hvernig gengur, Valli minn?“

Valla dauðbrá og hrökk hann í kút með þeim afleiðingum að stilliskrúfan hrökk ofan í hann og varð Drangeyjan að fresta veiðiferðinni um einhverja daga, eða þar til skrúfan skilaði sér niður af honum!

Kristján Mikkelsen hitti um árið sjómanninn Leif Þormóðsson – Leibba Manna – í Hótelteríunni á Húsavík. Að venju var spurt um aflabrögð og Leibbi sagði að þeir væru komnir með um 100 tonn.

„Og er það brúttó eða nettó?“ spurði Mikkelsen.

„Hvorugt,“ svaraði Leibbi. „Þetta er mestan part ufsi.“

Einu sinni keypti Ingvar Gunnarsson, sem rak útgerðarfélagið Þór á Eskifirði, nýjan dragnótabát úr stáli frá Svíþjóð. Fékk hann nafnið Geisli og bar einkennisstafina SU 37. Báturinn þótti óvenjustuttur fyrir aftan stýrishús og fannst mönnum að töluvert vantaði á lengdina til að hlutföllin teldust eðlileg.

Þegar skipið var nýkomið til Eskifjarðar flykktust bæjarbúar að til að skoða það. Einn þeirra var Kalli Sím (Karl Símonarson), skipasmiður og lengi forstjóri Vélsmiðju Eskifjarðar. Að skoðun lokinni snýr hann sér að fulltrúum útgerðarinnar, grallaralegur á svip, og spyr:

„Segið mér, strákar; hvenær kemur svo seinni parturinn?“

Haustið 1977 voru síldveiðar komnar í gang eftir langt hlé frá síldarárunum seinni sem lauk 1968. Gunnar SU 139 frá Reyðarfirði var græjaður á hringnót að nýju eins og flestir bátar sem þá stunduðu þorskanet. Allt gamla dótið var dregið um borð og farið á síld þegar vika var eftir af veiðitímanum.

Flestir í áhöfninni höfðu aldrei snert á nótaveiðum. Aðeins vélstjórinn, kokkurinn og Jónas skipstjóri Jónsson sjálfur voru vanir síldarsjómenn. Svo mun hafa verið á fleiri bátum að margir voru óvanir hringnótinni.

Tekið var prufukast á firðinum áður en haldið var á miðin. Prufukastið gekk hörmulega en samt var haldið út.

Þegar Gunnar birtist meðal síldarskipanna við Hrollaugseyjar og tekur sitt fyrsta kast kallar Jói Steins á Haföldunni frá Eskifirði til Jónasar. Þeir heilsast innilega og Jói spyr:

„Þú ert náttúrlega með þaulvanan mannskap eins og venjulega?“

„Nei, blessaður vertu, þetta eru allt óvanir strákar,“ svarar Jónas „ég bíð

bara eftir að þeir hengi sig í þessu“.

Þrátt fyrir þessa örðugleika í byrjun náðist kvótinn á viku í tveimur

fullfermistúrum og enginn hengdist.

Síldarbátarnir voru annað slagið að lenda í undirmálssíld og slepptu þá kastinu gjarnan niður ef lítið var í og hlutfallið óhagstætt. Jónas var á móti þessu og háfaði allt inn. Lét svo álit sitt í ljós með þessum orðum:

„Ég veit ekki til þess að síldin stækki þótt henni sé hossað.“

Þeir mágar, Óskar Matt á Leó VE 400 og Sveinbjörn Snæbjörnsson, oftast kallaður Bjössi Snæ, voru miklir mátar. Þeir fóru stundum á skak á trillu sem Óskar átti. Í einum slíkum túr vildi ekki betur til en svo að Bjössi, sem var með falskar tennur, missti út úr sér efri tanngarðinn, beint í sjóinn og sökk hann til botns. Bölvaði hann þessu óhappi að sjálfsögðu í sand og ösku.

Óskar, sem einnig var með falskar, sá sér nú leik á borði að atast svolítið í mági sínum. Hann tók út úr sér efri tanngarðinn svo lítið bar á, festi hann við færið hjá sér og renndi færinu út. Dró það svo upp eftir stutta stund og kallaði til Bjössa:

„Nei, sérðu hvað er á hjá mér, tennurnar þínar!“

Bjössi varð að sjálfsögðu glaður við, þreif tanngarðinn og stakk honum upp í sig. Japlaði í nokkra stund, en tók síðan tennurnar út úr sér og sagði með mikilli ólund:

„Andskotinn, þetta eru ekki mínar tennur.“

Henti síðan tanngarðinum beint í sjóinn – við litla gleði Óskars.

Hann var kallaður Varði og sótti sjóinn frá Eskifirði um miðja síðustu öld, þá ungur og hraustur, en ekki margmáll og virtist stundum ansi alvörugefinn, þótt undir niðri væri takturinn léttari.

Eitt sinn, þegar Varði var í róðri og veðrið í sínum versta ham, sat hann ásamt skipsfélögum sínum niðri í lúkar og sötraði kaffi úr krús. Þá fer hann allt í einu að tala upp úr eins manns hljóði og segir yfir alla með nokkrum þunga í röddinni:

„Þetta fer ekki nema á einn veg.“

Félagar Varða tóku ekki undir þetta en stuttu seinna dæsir hann og segir á ný, enn alvarlegri en fyrr:

„Þetta fer ekki nema á einn veg.“

Nú hrukku félagar hans við. Var hann kannski skyggn og sá hvaða hörmungar biðu þeirra á næstu andartökum? Veðrið var vissulega slæmt...

Þessar hugsanir þutu í gegnum huga mannanna, sem sátu nú þögulir sem gröfin og gott ef einhverjir höfðu ekki lagt traust sitt á mátt bænarinnar.

En Varði hélt áfram og ekki minnkaði alvaran og þunginn í málrómnum þegar hann sagði:

„Þetta fer ekki nema á einn veg.“

Einn úr áhöfninni, sem leið orðið vítiskvalir í sálinni, mannaði sig nú upp og spurði skjálfandi röddu:

„Nú, hvernig fer þetta?“

Þá leit Varði upp og sagði með heimspekilegri ró:

„Það lægir.“

Bræðurnir Gísli og Sigurður voru báðir lóðsar við Hafnarfjarðarhöfn á fyrri hluta 20. aldar. Jafnframt þessu voru þeir vitaverðir við höfnina og var eitt af fyrirskipuðum verkum þeirra að þrífa vitana. Í þessu verki var líka innifalið að þrífa glerin í ljóskerinu og þurfti að gera það á sérstakan hátt samkvæmt fyrirmælum, nefnilega með vínanda. Til þessa starfs fengu þeir ákveðinn skammt af brennsluspritti og þegar að verkinu kom höfðu þeir þann háttinn á að súpa góðan slurk af sprittinu og púa síðan á glerin og fægja og pússa um leið. Með því að anda á glerið og pússa, uppfylltu þeir laganna boðskap að hreinsa glerið með „vínanda“.

Gísli Bergs, útgerðarmaður í Neskaupstað fyrir og um miðja síðustu öld, var einn þeirra sem notuðu aldrei númer þegar hann hringdi innanbæjar í gegnum símstöðina eins og þá tíðkaðist. Hann þurfti auðvitað stundum að hringja heim til sín og sagði þá gjarnan við talsímastúlkuna:

„Heyrðu, gæskan, viltu gefa mér samband við sjálfan mig – heima hjá mér.“

Gvendur Eyja var með gríðarlega stórar og kraftalegar hendur, sannkallaða hramma. Einhverju sinni var hann að koma með Herjólfi til Vestmannaeyja og sat á spjalli við kunningja sinn í borðsalnum. Þarna á næsta borði sat karl einn úr Reykjavík og fylgdist grannt með þeim félögum. Þegar leið á ferðina færði hann sig að borðinu til þeirra og sagði við Gvend:

„Ég er búinn að vera að skoða á þér hendurnar og held að ég hafi aldrei fyrr séð jafnstórar hendur á nokkrum manni. Fyrirgefðu að ég spyr, en við hvað starfar maður með svona stórar hendur?“

Gvendur hallaði undir flatt og sagði síðan:

„Þér að segja, þá er ég úrsmiður.“

Jón Berg Halldórsson er vafalítið mesti hrekkjalómur íslenska flotans fyrr og síðar. Hann var dagmaður á Voninni VE árið 1954, þá 19 ára gamall. Hlutverk hans var meðal annars að dytta að ýmsum hlutum í vél. Einnig að tæma úr kamarfötunni. Var það lítt eftirsóknarvert, eins og gefur að skilja. Það var bæði óþrifalegt og síður en svo aðlaðandi starf að bograst inn á kamarinn, draga fötuna undan setunni, arka með „gúmmelaðið“ út á dekk, kasta því í sjálft Atlantshafið og koma svo ílátinu aftur fyrir á sínum stað.

Setan var ekkert annað en planki með gati á sem tók þegjandi á móti brosandi rasskinnum skipverjanna – sem létu svo úrganginn vaða í fötuna. Lyktin á kamrinum var hræðileg, þarna loddi við óþrifnaður allt um kring eftir margra ára notkun.

Það þarf mann með einstakt hugmyndaflug til að gera sér...mat...í orðsins fyllstu merkingu úr þessu daunilla starfi. Og það kom bara einn til greina: Jón Berg Halldórsson.

Einn daginn, þegar Jón Berg var að fá sér kaffi í lúkarnum, sá hann fullan poka af kakódufti. Hann tók kakópokann og hellti kakóinu í skál. Svo hrærði hann það út með vatni og útkoman varð þessi líka fína „ræpa“. Svo læddist hann með skálina á kamarinn og sletti kakóhræru yfir alla setuna, svo varla sást í hana og auðvitað lak eitthvað út af henni og niður á gólf. Í þessu umhverfi – með fötuna hálfa af mannaskít og lyktina eftir því – var þetta ljúffenga kakó í meira lagi ógeðslegt, enda engu líkara en einhverjum hefði orðið brátt í brók og ekki ráðið neitt við neitt.

Þegar Jón Berg var búinn að sulla kakóinu á kamarsetuna fór hann niður í lúkar þar sem áhöfnin var sest til borðs og beið eftir hádegismatnum. Þar hellti hann sér yfir strákana, kallaði þá sóða og spurði hver þeirra hefði eiginlega drullað yfir kamarsetuna og raunar út um allt á kamrinum. Enginn kannaðist við að hafa gert það, en Jón Berg gaf sig ekki og sagði að þeir yrðu þá bara að þrífa þetta í sameiningu, því ekki kæmi til mála að hann gerði það.

Við svo búið fór Jón Berg með skipsfélaga sína aftur á skut bátsins, reif upp hurðina á kamrinum og sýndi þeim inn. Þar blasti vissulega ófögur sjón við. Strákarnir litu hver á annan og sóru af sér ófögnuðinn.

Þá gerðist það að Jón Berg smeygði sér framhjá þeim og fór inn á kamarinn, stakk þar putta í „kúkinn“ á setunni og tók upp væna slettu. Hann sýndi hana félögum sínum, en stakk henni síðan upp í sig, kjamsaði eilítið á gumsinu og sagði svo:

„Þetta er algjörlega hreinn skítur.“

Strákarnir kúguðust. Einhverjir hlupu fram á dekk og ældu þar. Matarlyst þeirra var lítil það sem eftir lifði dagsins. Skiljanlega. Engin þeirra hafði séð annað eins.

Oddur spekingur Helgason, ættfræðigúrú og fyrrverandi sjómaður, slær svo botninn í þetta:

Eitt sinn réði ég mig á Narfa RE 13 sem vanan netamann. Ekki var hæfni mín á þessu sviði þó alveg í takt við sannleikann – kannski ekki svo ýkja langt frá honum samt – en mig bráðvantaði vinnu og Óli Koll, loftskeytamaður á skipinu, studdi frásögn mína.

Svo gerðist það í fyrsta túrnum að trollið kom upp rifið. Helgi skipstjóri taldi sig heppinn að hafa svona vanan netamann um borð, en einmitt þegar til átti að taka kom á mig hik, enda vissi ég ekkert hvernig ætti að lagfæra þetta.

„Hvað er þetta, maður, vannstu ekki á netaverkstæði?“ kallaði skipstjórinn þá reiðilega til mín.

„Jú,“ svaraði ég og það var alveg sannleikanum samkvæmt.

„Hvað gerðirðu eiginlega þar?“ kallaði skipstjórinn á ný.

„Ég...ég var sendill.“