Ósýnilega aflið í íþróttauppeldi

Í íþróttum höfum við gríðarlegt tækifæri til að móta börn og það er eitt af því sem íþróttahreyfingin á að gera. Hún hefur uppeldislegt gildi, það er eitt af verkefnum íþróttafélaganna á Íslandi. Börnin koma þar inn með mjög opnum huga og eru opin fyrir þeim skilaboðum sem þau fá í starfinu,“ segir dr. Viðar Halldórsson, lektor í félagsfræði við HÍ, en hann hélt erindi á ráðstefnunni Sýnum karakter sem haldin var á föstudag í Háskólanum í Reykjavík.

Viðar hefur notað félagsfræðina til að skoða sérstaklega hvaða þættir mynda þá menningu sem börn ganga inn í þegar þau taka þátt í íþróttastarfi. „Sá kúltúr sem við fæðumst inn í hefur áhrif á okkur, hann mótar og setur okkur skorður og segir okkur hvernig við eigum að vera og haga okkur. Það er eðli menningar, ef við fæðumst á Íslandi þá upplifum við aðra hluti og göngum að þeim sem gefnum en ef við myndum t.d. fæðast í Brasilíu. Hið félagslega umhverfi mótar okkur og segir okkur hvað er æskilegt og óæskilegt. Ef við svo vinnum með umhverfið og umgjörðina þá getum við haft áhrif á börn með beinum hætti, með því að sýna þeim og segja þeim, en líka með óbeinum hætti, með stemningu og fordæmi – þannig að ákveðin gildi og hegðun umlyki þau svo þau taki þeim sem gefnum. Menningin hefur áhrif og er eins og ósýnilegt afl og í íþróttum hefur hún rosaleg áhrif.“

Orðaval hefur áhrif

Þetta var í stuttu máli inntak erindis Viðars, sem bar yfirskriftina „Að byggja grunnstoðirnar: hvernig virkar kúltúr sem ósýnilegt afl?“, en þar lagði Viðar áherslu á tvo áhrifaríka þætti sem fáir veita athygli dagsdaglega en væri svo auðvelt að breyta meðvitað og hafa þar með mikil áhrif á andrúmsloftið sem íþróttaiðkendur dvelja í. „Það eru margir þættir sem skapa kúltúr en dæmi um hvað íþróttafélögin geta auðveldlega tamið sér er t.d. tungumálið; hvaða orð við notum og hvernig við notum þau. Orðin eru oft hlaðin einhverri merkingu, t.d. orðið „klúðra“ sem hefur mjög neikvæða merkingu og ýtir undir það að leikmenn verði hræddir við að reyna, hræddir við að klúðra. Börn eiga að fá að prófa og gera fullt af mistökum en með svona orðanotkun verða þau hikandi og hrædd. Eins ef við notum orðið „mistök“, það hefur líka neikvæða merkingu. En orðið „tilraun“ er miklu jákvæðara. Að segja að einhver hafi gert tilraun til að skora en bara tókst ekki, er miklu betra en að segja að hann hafi klúðrað skotinu.“

Þá nefnir Viðar algenga frasa sem heyra megi þjálfara segja fyrir mikilvæga leiki: „Við verðum að vinna“ og „megum ekki tapa“ en slíkt orðalag ýti undir stress og kvíða iðkenda. „Eins hef ég heyrt þjálfara tala um „foreldravandamál“ þegar þeir eru í raun að tala um samskipti. Um leið og við stimplum slík samskipti sem „vandamál“ þá verða þau neikvæð og erfið, en þurfa ekkert að vera það. Þetta er bara dæmi um hvernig við getum breytt því hvernig við tölum og um leið breytt kúltúrnum dálítið.“

Hinn þátturinn sem Viðar segir auðvelt að breyta, en jafnframt auðvelt að líta framhjá, er hvernig þjálfarar og íþróttamenn nýta sér ýmis táknræn samskipti og líkamstjáningu. „Hvað gerir þjálfari þegar leikmaður í körfubolta kemst í gott færi og skýtur framhjá? Sér leikmaðurinn þjálfarann fórna höndum og fela andlitið í höndum sér? Hvaða skilaboð fær krakkinn þá, að hann sé að „klúðra“ án þess að það sé sagt berum orðum? Það þarf að hugsa út í það og er svo auðvelt að breyta þessu. Það eru þessir litlu hlutir sem við getum hlúð að því við viljum mynda kúltúr sem er stuðningsríkur, uppbyggilegur, hvetjandi og jákvæður fyrir íþróttaiðkendur.“

Einstakt íþróttamódel

Heyra má að þetta er Viðari hjartans mál enda er hann einn upphafsmanna átaksverkefnisins Sýnum karakter, um þjálfun sálrænnar og félagslegrar færni barna í íþróttum. Hann segir Ísland standa nokkuð framarlega í þessum efnum og íþróttahreyfingar í öðrum löndum horfi í síauknum mæli til Íslands. Einn aðallykilinn að velgengninni segir Viðar vera þá staðreynd að í íþróttastarfi á Íslandi sé blandað saman áhugamennsku og atvinnumennsku, það er iðkun ánægjunnar vegna sem og iðkun til árangurs.

„Á Íslandi hafa íþróttafélögin meira uppeldislegt vægi en í löndunum í kringum okkur. Við erum líka að ná betri árangri með landsliðunum, svo eftir er tekið, þannig að við erum að ná árangri á hvorum tveggja vígstöðvum. Við erum með mun meiri þátttöku í íþróttastarfi en í flestum öðrum löndum og brottfallið er minna og verður seinna. Þetta eru allt merki um að við séum að gera góða hluti. Þetta er ekki fullkomið og við getum gert betur, en í samanburði stendur Ísland sig vel, það er ástæðan fyrir því að verið er að bjóða okkur út um allan heim til að tala um hvernig við gerum hlutina,“ segir Viðar, sem er einmitt nýkominn heim af stóru þingi í Finnlandi þar sem hann ræddi ekki einungis ástæðurnar að baki árangri íslensku landsliðanna heldur einnig þátt íþróttastarfs í að draga úr vímuefnanotkun íslenskra unglinga á undanförnum áratugum.

„Ég er þeirrar skoðunar að við séum með íþróttamódel sem er mjög sérstakt og nánast einstakt í heiminum, að því leyti að við samþættum uppeldis- og afreksstarf. Í útlöndum er þetta minna starf í hverju hverfi fyrir sig, þar sem krakkar fara bara til að leika sér. Þar eru ekki sérstakir þjálfarar heldur tekur eitthvert foreldrið að sér þjálfunina. Á hinn bóginn ertu svo með atvinnumannaklúbba sem eru í einkaeigu og fara og ná í efnilegustu krakkana, allt niður í 8 ára, og þjálfa þau upp í sínu prógrammi. Þeir slíta þetta í sundur og krakkar fara bara aðra hvora leiðina, velja þegar þau eru 8-12 ára. Á Íslandi erum við með þetta blandað; krakkar fara í íþróttafélögin og æfa saman með vinum sínum, alveg sama hvort þeir eru lélegir eða góðir. Ég held að þetta sé mjög gott kerfi því við erum ekki með ofuráherslu á keppni. Ef við náum að halda þessari blöndu, með heilbrigða áherslu á árangur og uppeldi, þá erum við að gera þetta rétt.“