Sjá sparkheimar ekki myrkrið?

Ingólfur Sigurðsson knattspyrnumaður upplýsti á dögunum að hann hefði ákveðið að leggja skóna á hilluna 25 ára að aldri. Ástæðan er sú að honum þykir fortíðin vinna gegn honum en árið 2014 steig Ingólfur fram og viðurkenndi opinberlega, í viðtali við Sunnudagsblað Morgunblaðsins, að hann hefði glímt við kvíðaröskun frá unglingsaldri. Hann kveðst í pistli á Twitter hafa lagt mikið á sig til að láta drauminn um að leika knattspyrnu í efstu deild á Íslandi rætast, innan vallar sem utan, og beðið um tækifæri til að sýna sig og sanna en alls staðar komið að luktum dyrum.

Út frá þessu máli má velta fyrir sér hvort knattspyrnumenn sem glímt hafa eða glíma við kvíðaröskun, þunglyndi eða andleg veikindi af öðrum toga sitji almennt ekki við sama borð og aðrir leikmenn hér á landi. Fá þeir ekki sömu tækifæri til að láta ljós sitt skína á vellinum?

Orðsporið fylgir mönnum

„Almennt séð er það þannig að orðsporið fylgir knattspyrnumönnum og íþróttamönnum yfir höfuð. Það á ekki síst við í litlu samfélagi eins og því sem við búum í,“ segir Viðar Halldórsson, dósent í félagsfræði við Háskóla Íslands en hann hefur mikið fengist við íþróttir í sínu fræðastarfi. „Þetta gildir auðvitað ekki bara um andleg veikindi, heldur ýmislegt annað líka, til dæmis ef leikmaður þykir vera latur, rekast illa í hópi og svo framvegis. Það er einfaldlega erfiðara að fá tækifæri ef leikmaður hefur af einhverjum ástæðum fengið stimplun; er álitinn vera „vandræðagemsi“. Þetta á svo sem við í stærra samhengi; fólk sem glímir við andleg veikindi á almennt erfiðara með að fá vinnu en aðrir. Veikindin virðast gera það óverðugra í augum vinnuveitenda. Það er gömul saga og ný.“

Fyrir liggur að afreksíþróttamenn þurfa að búa yfir miklum andlegum styrk. Leiðin á toppinn er löng og fólk þarf að leggja gríðarlega mikið á sig og oft og tíðum færa miklar fórnir. Í hópíþróttum bætist við að aðrir þurfa að stóla á mann. Þetta fær aukna vigt í knattspyrnunni enda eru flestir sammála um að það sé óvenjulega harður heimur. Samkeppnin er gríðarleg og dragist menn af einhverjum ástæðum aftur úr, til dæmis vegna veikinda eða meiðsla, eru fjölmargir aðrir reiðubúnir að taka sætið þeirra. Að sögn Viðars fylgir þessu mikið álag sem auðvelt er að kikna undan.

Koma ekki út úr skápnum

„Það er erfitt að fullyrða um það, ég hef ekki sett mig inn í mál Ingólfs sérstaklega,“ svarar Viðar spurður hvort það hafi unnið gegn Ingólfi Sigurðssyni að hann hafi tjáð sig opinberlega um veikindi sín. „Það gæti þó alveg verið. Fyrir liggur til dæmis að samkynhneigðir knattspyrnumenn koma ekki út úr skápnum fyrr en ferillinn er búinn og sama máli gegnir um andleg veikindi; menn hafa forðast að ræða þau af ótta við að verða stimplaðir. Sumir líta á veikindi af þessu tagi sem veikleikamerki og hafi þau leitt til vandamála hjá fyrri félögum getur verið á brattann að sækja. Þarna komum við aftur að þessu með orðsporið – það fylgir mönnum, hvort sem þeim líkar það betur eða verr. Það getur verið erfitt að skilja fortíðina við sig. Sumir leikmenn eru ekki eftirsóttir vegna þess að þeir hafa einhverja sögu á bakinu og standa fyrir vikið ekki jafnfætis öðrum leikmönnum þegar kemur að því að sanna sig og vinna traust samherjanna og þjálfarans. Auðvelt er að tengja þetta við kenningar í félagsfræðinni um fólk sem verður fyrir smánun eða lendir í vandamálum af einhverju tagi.“

Viðar segir Gróu gömlu á Leiti einnig spila þarna inn í; alltaf verði til fólk sem þrífist á kjaftasögum um náungann og hafi ekki fyrir því að sannreyna slíkar sögur.

Ingólfur átti stóran þátt í að opna umræðuna um andleg veikindi í knattspyrnu hér á landi og í kjölfarið stigu fleiri leikmenn fram, sem rætt hafa um kvíða, þunglyndi og fleira. „Þetta fólk er brautryðjendur,“ segir Viðar, „og allir brautryðjendur fara á móti straumnum og ýta við ríkjandi ástandi. Höggva í stoðirnar. Oftar en ekki vinna þeir sigur að lokum en eins og með allt slíkt starf þá tekur það tíma. Það var gríðarlega mikilvægt að fá þetta fram, leggja spilin á borðið. Umræðan er hins vegar ennþá að slíta barnsskónum hér á landi og ekki komin nægilega langt enda þótt við stöndum betur að vígi en við gerðum fyrir fimm árum. Það er ennþá margt sem við eigum eftir að meðtaka og vinna úr. Það er kvíði og andleg vandamál í íþróttum eins og annars staðar í samfélaginu og löngu tímabært að takast á við þá staðreynd.“

Biður ekki um vorkunn

,,Aldrei nokkurn tímann mun ég biðja um vorkunn – en ég vona innilega að næsti leikmaður, sem fær það verðuga verkefni að vera ekki eins og allir hinir, fái tækifæri og lið sjái það sem heillandi áskorun að ná því besta fram í honum,“ segir Ingólfur í pistli sínum.

Að dómi Viðars er ekki ósennilegt að þessi sýn verði að veruleika. „Þróunin á eftir að verða hröð á næstu árum. Það er klárt mál. Í fyrsta lagi vitum við nú að margir íþróttamenn glíma við kvíða og aðrar andlegar raskanir og í annan stað er fagmennskan í íþróttum alltaf að verða meiri, bæði hjá þjálfurum og hjá félögunum sjálfum. Fyrir vikið er þekkingin smátt og smátt að aukast, það sjáum við bæði hér heima og erlendis. KSÍ hefur til dæmis verið að taka þessi mál meira inn í grunninn hjá sér en áður, auk þess sem félags- og hugvísindaþekking er að koma í meiri mæli inn í íþróttirnar. Auðvitað vildum við að þetta gengi hraðar fyrir sig en breytingar taka yfirleitt tíma. Hvað varðar stráka eins og Ingólf, sem stigið hafa fram, þá getur litið út fyrir það núna að þeir séu píslarvottar en þegar fram líða stundir verður þeirra minnst sem brautryðjenda. Það voru þeir sem hrintu umræðunni af stað og breyttu viðhorfi íþróttanna til andlegra veikinda til lengri tíma.“

Ekki nýtt í sögunni

Klara Bjartmarz, framkvæmdastjóri KSÍ, segir andleg veikindi knattspyrnumanna og íþróttamanna almennt ekkert nýmæli í sögunni, hins vegar hafi orðið ákveðin vitundarvakning á síðustu árum innan íþróttahreyfingarinnar hér á landi. „Hjá KSÍ höfum við reynt að bregðast við þessari þróun, til dæmis með því að bæta umfjöllun um andlega heilsu inn í fræðslustarf okkar; í dag er hún orðin hluti af þjálfaranámskeiðunum hjá okkur. Þjálfarar verða auðvitað ekki sérfræðingar í andlegri heilsu eftir eitt námskeið en vonandi eykur þetta skilning þeirra upp að einhverju marki og kveikir einhvern neista. Þetta er að sjálfsögðu ekkert sérverkefni knattspyrnuhreyfingarinnar heldur snertir það íþróttahreyfinguna í heild og ég veit að ÍSÍ hefur verið að velta þessum málum upp í málstofum hjá sér. Eins og við vitum þá er íþróttahreyfingin þverskurður af samfélaginu og því mikilvægt að um þessi mál sé fjallað á vettvangi hennar.“

Klara tekur fram að hvorki KSÍ né íþróttahreyfingin í heild sé með lausnina en mikilvægt sé að halda samtalinu áfram, taka á hverju máli fyrir sig og leita úrræða fyrir viðkomandi iðkanda. „Hvað gerist þegar iðkandi hefur verið greindur? Hvað á að gera og hvert á hann að snúa sér? Þessu er vitaskuld ekki auðvelt að svara enda engin tvö mál eins, geri ég ráð fyrir, og margir þættir geta fléttast þarna saman. Þetta er verðugt verkefni sem við munum halda áfram að vinna að.“

Spurð hvort umburðarlyndi gagnvart andlegum veikindum sé mögulega minna í knattspyrnu en öðrum greinum íþrótta svarar Klara því til að ekki sé hægt að útiloka það. „Þetta gæti verið meira feimnismál í knattspyrnunni en annars staðar en ég treysti mér þó ekki til að fullyrða um það,“ segir hún.

Klara kveðst ekki hafa neinar forsendur til að tjá sig um það hvort andlega veikir knattspyrnumenn sitji ekki við sama borð og fullfrískir en bendir á að það sé varla tilviljun hversu fáir hafi tjáð sig opinberlega um þessi mál gegnum tíðina. „Þetta hefur verið feimnismál, rétt eins og samkynhneigð í knattspyrnu, sérstaklega hjá körlunum. Kannski er það eitthvað að breytast núna?“

Þekkir ekki slík tilvik

Þorgrímur Þráinsson rithöfundur hefur tengst íslenskri knattspyrnu órofa böndum um áratuga skeið, fyrst sem leikmaður í efstu deild og með landsliðinu og síðan sem starfsmaður karlalandsliðsins undanfarin tólf ár. Hann kveðst ekki þekkja persónulega til neins tilviks þar sem leikmaður hafi glímt við andleg veikindi. „Sjálfur var ég oft stressaður fyrir leiki sem er alls ekki neikvætt, því það getur haldið spennustiginu réttu, og ég þekki nokkra leikmenn sem glímdu við stress. En það er bara partur af því að vera í afreksíþróttum. Ég man hins vegar ekki eftir nokkrum samherja, mótherja eða leikmanni landsliðsins, eftir að ég kom til starfa þar, sem glímt hefur við kvíða, hvað þá að hann hafi verið greindur með kvíðaröskun. Hafi menn átt í slíkum vanda hafa þeir haldið því fyrir sig og ég þekki heldur ekki neinn sem stigið hefur fram eftir að ferlinum lauk.“

Þorgrímur kveðst vera í góðu sambandi við flesta leikmenn landsliðsins en hann kannast ekki við að þeir glími við eitthvað af þessu tagi. Aron Einar Gunnarsson, fyrirliði liðsins, segir frá því í nýútkominni ævisögu sinni að hann hafi leitað til sálfræðings og segir Þorgrímur hann mann að meiri. „Ég þekki nokkra leikmenn sem leitað hafa til sálfræðinga eða annarra fagmanna. Andlegi þátturinn skiptir gríðarlegu máli í íþróttum og þess vegna er sjálfsagt hjá mönnum að leita sér hjálpar, þurfi þeir á því að halda, og enginn ætti að þurfa að skammast sín fyrir það.“

Öllum jafn vel tekið

Spurður hvort það skipti máli að Aron er þroskaður leikmaður sem löngu hefur sannað sig en ekki ungur leikmaður að stíga sín fyrstu skref svarar Þorgrímur neitandi. „Ég held að það hafi ekkert að segja í þessu sambandi. Auðvitað skiptir reynsla Arons miklu máli, hann er flott fyrirmynd og hugrakkur einstaklingur, en nítján ára eða tvítugum strák, sem er að stíga sín fyrstu skref í meistaraflokki, yrði alveg jafn vel tekið ef hann greindi frá því að hann hefði verið að hitta sálfræðing. Þó að samkeppnin sé mikil er það mín reynsla að öllum sé vel tekið og þess vegna eiga menn að vera ófeimnir við að tjá sig um sína líðan, þurfi þeir á því að halda.“

Þorgrímur þekkir ekki til fordóma í garð andlegra veikinda innan íþróttahreyfingarinnar. „Ég hef ekki orðið var við slíka fordóma. Ég hef verið formaður Vals í þrjú ár og ekkert mál af þessu tagi hefur komið inn á borð til okkar. Ég þekki ekki til þess að leikmönnum hafi verið ýtt í burtu vegna andlegra veikinda og hef ekki trú á að nokkurt íþróttafélag gerði slíkt.“

Á heima á yfirborðinu

Honum þykir ótrúlegt að knattspyrnumenn séu að fela djúpstæð andleg vandamál. „Þegar á reynir held ég að það standi alltaf pínulítið utan á mönnum hvort þeir glími við andleg veikindi eður ei, þannig að það kæmi mér á óvart að menn væru að fela svona lagað, svo ég segi alveg eins og er.“

Þorgrímur segir að umræðan um kvíða, þunglyndi og önnur andleg veikindi sé þörf innan íþróttahreyfingarinnar. „Þessi umræða á heima á yfirborðinu og ég veit ekki annað en að ÍSÍ hafi tekist mjög vel á við þetta. Ég veit heldur ekki annað en að allir leikmenn og þjálfarar taki því vel þegar menn opna sig um vandamál sín og tilfinningar. Alveg eins og það á að vera. Menn verða bara sterkari fyrir bragðið. Ingólfur Sigurðsson hefur verið í fararbroddi í þessari umræðu og hefur sýnt mikið hugrekki.“

Hitt er svo annað mál, að dómi Þorgríms, að setji leikmenn markið of hátt, nái ekki að vinna sér sæti í Pepsi-deildarliði eða komast í atvinnumennsku geti það hugsanlega haft áhrif á andlega líðan, jafnvel valdið kvíða. Sumir séu undir mikilli pressu frá vinum eða ættingjum um að komast í landsliðið eða atvinnumennsku og viðkomandi geti þar af leiðandi verið með ranghugmyndir um sjálfan sig. „Ég þekki til leikmanna sem kenndu alltaf öðrum um að hafa ekki náð settu marki, litu of stórt á sig, sögðu þjálfarana slaka, þeir flökkuðu á milli liða og gáfust upp við minnsta mótlæti. Samkeppnin í þessum fótboltaheimi er gríðarleg og það þurfa ansi margir þættir að tvinnast rétt saman til þess að stóri draumurinn verði að veruleika. Sterkir persónuleikar, sem eflast við mótlæti, huga að öllum litlu hlutunum sem tengjast boltanum, standa uppi sem sigurvegarar.“