Rúmur milljarður í bætur á 7 árum

Ómar Friðriksson

omfr@mbl.is

Ríkissjóður greiddi í fyrra þolendum ofbeldisbrota rúmlega 116 milljónir kr. í bætur í alls 426 málum sem komu til afgreiðslu bótanefndar. Málin voru þó enn fleiri á árinu 2017 eða 447 alls og þá voru þolendum brota greiddar rúmlega 294 milljónir kr. í bætur.

Á sjö ára tímabili eða frá 2012 hefur ríkið greitt rúmlega milljarð eða samtals 1.081.391.389 kr. til þolenda í bætur vegna alls 2.421 mála sem bárust á þessum árum, skv. yfirliti sem fékkst hjá bótanefnd vegna þolenda afbrota.

2017 var metár í fjölda mála

Fjöldi mála hefur sveiflast nokkuð í gegnum árin en veruleg fjölgun átti sér stað á seinustu tveimur árum. Árið 2005 bárust 208 mál, sem var met á þeim tíma. Á árinu 2017 bárust 447 mál sem er mesti fjöldi sem borist hefur að sögn Halldórs Þormars Halldórssonar, ritara bótanefndar.

Hann segir að þar sem málin berist oft bótanefnd á fyrstu stigum, komi bætur oft ekki fyrr en að rannsókn og dómsmeðferð lokinni sem kunni að vera tveimur árum síðar eða enn lengur. Bætur sem voru greiddar á síðasta ári eru því mikið vegna mála sem bárust 2015 og 2016. Greiðsla bóta vegna 2017 og 2018 verður mest á næstu tveimur til þremur árum. Hann segir að ástæða þeirrar sérstæðu fjölgunar mála sem átti sér stað á síðustu tveimur árum sé ekki alveg kunn.

Halldór bendir á í svari til Morgunblaðsins að ríkissjóður hafi allt frá árinu 1996 greitt skaðabætur til þolenda afbrota. Almennt séð séu skilyrðin fyrir greiðslu bóta að viðkomandi hafi orðið fyrir afbroti sem varðar við almenn hegningarlög og brotið hafi verið framið innan íslenskrar lögsögu. Þá er það líka skilyrði að að minnsta kosti annað hvort brotaþoli eða sá sem fremur brotið sé búsettur á Íslandi eða íslenskur ríkisborgari eða hafi einhver tengsl við landið.

„Ef t.d. ferðamaður brýtur á öðrum ferðamanni verða ekki greiddar bætur. Sá sem verður fyrir afbroti þarf ekki að kanna fyrst hvort sá sem framdi brotið getur eða vill greiða bæturnar, heldur getur viðkomandi snúið sér strax til ríkissjóðs og óskað eftir greiðslu. Bætur af þessu tagi eru greiddar í flestum ríkjum í vestrænum heimi,“ segir Halldór.

Fyrirkomulagið er mismunandi á milli ríkja en þó eru nokkur atriði sem eru eins eða mjög svipuð víðast hvar og að sögn Halldórs var Ísland síðast af Norðurlöndunum til að taka upp þessa löggjöf, eða árið 1996, en Svíar hafa t.d. greitt bætur til þolenda afbrota síðan 1972.

Oft erfitt að innheimta bætur hjá afbrotamönnum

,,Rökin fyrir því að ríkið komi að bótagreiðslum með þessum hætti eru þau að brotaþoli verður oft fyrir miklu tjóni af afbroti og sá sem það fremur er ólíklegur til að greiða bætur vegna þess tjóns sem hann er valdur að. Þá getur verið mjög erfitt fyrir brotaþola að innheimta bætur frá einstaklingi sem braut á honum,“ segir hann.

Bætur eru einkum greiddar vegna ofbeldisbrota, þ.e. líkamsárásar, manndráps, ólögmætrar frelsissviptingar, kynferðisbrota og svo framvegis, en t.d. ekki vegna efnahagsbrota eða eignaspjalla, að sögn Halldórs.

,,Þær bætur sem eru greiddar eru miskabætur og bætur fyrir líkamstjón, þ.m.t. varanlegt líkamstjón (vegna örorku og varanlegs miska). Það er bótanefnd sem tekur ákvörðun í hverju máli fyrir sig. Það er heimilt að greiða bætur þrátt fyrir að brot sé óupplýst, eða sá sem það framdi finnist ekki vegna þess að hann sé týndur eða farinn af landi brott, eða ef sá sem fremur brotið er ósakhæfur, hvort sem það er vegna aldurs eða andlegra annmarka. Þegar sú staða er uppi er enginn ákærður eða dæmdur og því þarf bótanefndin að meta hvort brot hefur verið framið eða ekki.

Skrifstofa nefndarinnar hefur frá 1. ágúst 2006 verið á Siglufirði og þangað ber að beina öllum umsóknum. Allur meginþorri umsókna kemur frá lögmönnum í umboði brotaþola, eða yfirleitt um 98-99% þeirra. Það er þó ekki nein skylda að lögmaður sendi umsóknina inn, heldur getur hvaða brotaþoli sem er gert það. Það er um 1/3 þeirra mála sem eru afgreidd sem er vegna óupplýstra brota,“ segir Halldór ennfremur í svari til blaðsins við fyrirspurn um stöðu þessara mála.

Bætur geta hæst verið átta milljónir

Takmarkanir eru á því sem ríkissjóður greiðir og að sögn Halldórs þarf höfuðstóll bótakröfu að vera að lágmarki 400.000 kr. til þess að eitthvað verði greitt. Fram til ársins 2009 var þessi fjárhæð 100.000, en var breytt í kjölfarið vegna efnahagsástandsins.

Hann segir að það sé einnig hámark á því sem ríkissjóður greiðir, sem eru þrjár milljónir og fimm milljónir kr. vegna varanlegs líkamstjóns. Hæsta fjárhæðin geti því verið átta milljónir. Fram til ársins 2012 voru hámarksgreiðslur mun lægri að sögn Halldórs eða 600.000 kr. í miskabætur og 2,5 milljónir fyrir varanlegt líkamstjón.

,,Á þeim tíma var komin upp sú staða að mjög stór hluti þeirra sem urðu fyrir alvarlegum brotum fékk dæmdar hærri fjárhæðir í miskabætur en 600.000 kr. og var því stór hluti tjóns þeirra óbættur. Nú eru aðeins í fáeinum tilvikum dæmdar hærri bætur en hámarki nemur. Þessar hámarksfjárhæðir bóta eru mun lægri hér á landi en víða annarsstaðar, þótt það sé alls ekki fortakslaust. Hámarksbætur í Noregi eru t.d. 70-80 milljónir króna og í Svíþjóð 20-30 milljónir króna,“ segir Halldór.

Ýmis skilyrði eru sett fyrir því að ríkissjóður greiði bætur, m.a. að brot hafi verið kært án ástæðulauss dráttar, gerð sé krafa um skaðabætur úr hendi þess sem brotið framdi og að umsókn um bætur berist bótanefnd innan tveggja ára frá því brotið var framið. Víkja má frá þessum skilyrðum, sérstaklega þegar brotaþolar eru börn, að sögn hans. Litið hefur verið svo á að ástæðulaus dráttur feli í sér sex mánaða frest. Í Danmörku er hann 48 klukkustundir, en löggjöf þessa efnis í Danmörku er mjög lík því sem er hér á landi. Þar er þó ekkert þak á bótunum, heldur ráðast hámarksbætur af ákvæðum dönsku skaðabótalaganna. Þessi tveggja ára frestur er víðast hvar í lögum, þótt útfærslan sé ekki alltaf sú sama, að sögn Halldórs.