Mikil stríðni, einelti og ofbeldi

Kristín Heiða Kristinsdóttir

khk@mbl.is

Ég byrjaði að grúska í sögum af förufólki samhliða námi mínu í þjóðfræði og sagnfræði. Það sem kveikti áhuga minn var að í sjálfsævisögum sveitafólks sem fætt var um 1900 var oft kafli sem hét „einkennilegir gestir“, en þar var sagt frá sérkennilegu fólki sem komið hafði í heimsókn. Frásagnir af þessu förufólki þóttu mér forvitnilegar,“ segir Strandamaðurinn og þjóðfræðingurinn Jón Jónsson, sem nýlega sendi frá sér bókina Á mörkum mennskunnar, viðhorf til förufólks í sögnum og samfélagi. Þegar Jón er spurður að því hvað hafi komið honum mest á óvart við að kafa ofan í sögur af förufólki segir hann það hafa verið hversu fjölbreyttur hópurinn er.

„Mér finnst merkilegast hvað þetta eru ólíkir einstaklingar, en samt skilgreindir sem einn hópur í hugum annarra. Þetta er fyrst og fremst jaðarsett fólk, af ýmsum ástæðum. Sumir lögðust í flakk til að flýja fátækt og illa meðferð heima fyrir, aðrir áttu ekki samleið með fjöldanum, voru jafnvel listamenn og einhverjir voru veikir á geði. Hlutverk förufólks voru líka ólík, sumir voru skemmtikraftar en aðrir sáu um að bera boð og sendingar á milli bæja, og einhverjir buðu fram vinnu sína. Það var samt tekið vel á móti öllum flökkurum, hvort sem þeir lögðu eitthvað af mörkum eða ekki. Það var þegjandi samkomulag um að opna alltaf fyrir þeim og veita þeim velgjörning, sýna þeim gestrisni. Þeir höfðu þann rétt, þótt jaðarsettir væru í samfélaginu. Önnur óskrifuð regla, sem var trygging fyrir bændur að förufólkið myndi ekki setjast upp á bænum, hét gestanætur, hugtak sem var alþekkt á fyrri öldum. Gestir og flakkarar máttu gista í þrjár nætur, en bar að fara og færa sig á annan bæ að gestanóttunum liðnum. Förufólk rétt eins og aðrir virti þessa reglu, annars var stuggað við því,“ segir Jón og bætir við að förufólkið varpi ákveðnu ljósi á það samfélag sem það lifði í.

„Til dæmis um þessa hópaskiptingu, hvernig fólki var ýtt út á jaðarinn með sögum, uppnefnum og oft illri meðferð. Mikil stríðni, einelti og ofbeldi var tengt þessu fólki. Þeim sem voru veikastir fyrir var strítt, rétt eins og enn í dag. Ef við ætlum að læra eitthvað af förufólkinu og sögunum af því, þá er það að við eigum að vera betri hvert við annað. Sérstaklega fara betur með þá sem minna mega sín.“

Síður sagt frá förukonunum

Þegar bók Jóns er skoðuð er kynjahalli áberandi; flökkukonurnar eru miklu færri.

„Ég held að þær hafi alls ekki verið færri í raunveruleikanum, það er bara síður sagt frá þeim, sem kemur til af því að það eru karlar sem segja sögurnar í heimildunum. Tvær nítjándu aldar Strandakonur, Ingunn Jónsdóttir frá Melum og Guðbjörg Jónsdóttir á Broddanesi, voru undantekning, þær skrifuðu þætti af förufólki og það er áberandi hvað þeirra sjónarhorn er miklu samúðarfyllra en sjónarhorn karlanna. Karlar sem skrifa sagnaþætti um flakkara draga helst fram öfgadæmin, þeim finnst mestu uppreisnarseggirnir frásagnarverðir, mesta óþrifnaðarfólkið og þeir sem mest fór fyrir og komust inn á topplistana í einhverju skrýtnu. Förufólkið sem ekki var sagt frá er fólkið sem fylgdi reglum samfélagsins að mestu og fór minna fyrir. Ég er viss um að það var miklu fleira förufólk í þeim flokki, til dæmis konur. Konurnar flökkuðu líka síður um margar sveitir og sýslur, þær héldu sig frekar á þröngu svæði í sínum hreppi. En karlarnir sem fóru um allt landið voru sameiginlegt umræðuefni fólks sem hafði hitt þá eða séð, og allir vildu hafa sína eigin sögu að segja af þeim kynnum. Þeir voru „frægir“ og fyrir vikið frekar teknir fyrir í sagnaþáttum.“

Vigga gamla í Mýrdalnum

Ein átakanlegasta frásögnin í bók Jóns er af Stuttu-Siggu, förukonu í Eyjafirði sem fædd var 1815 og bjó við mikið harðræði í bernsku. Hún var ein af 18 systkinum og mikil fátækt var á æskuheimilinu. Sigga mundi fyrst eftir sér þar sem hún „lá í moldarskoti út úr baðstofunni við fáa og skitna leppa og kenndi sárt kulda og sultar“. Hún var kölluð „stelpuskrattinn“ og „kvikindið“ og varð fyrir hörðu ofbeldi af hendi föður síns, bar þess merki að hafa verið beinbrotin. Hún fyrirgaf aldrei föður sínum og kallaði hann „helvítis kallinn“. Líklegt þykir að Sigga hafi lagst í flakk til að flýja aðstæður sínar.

„Fleiri dæmi eru um vont uppeldi sem fólk beinlínis flúði og lagðist fyrir vikið í flakk, til dæmis er talað um að Sölvi Helgason hafi verið bundinn við rúmstokkinn á meðan fólkið fór að heyja. Að ógleymdum umskiptingasögunum, þar sem gert er ráð fyrir að börn hafi verið tekin af álfkonum og í staðinn skilið eftir óalandi og óferjandi barn sem allir voru vondir við,“ segir Jón og bætir við að honum þætti frábært ef fólk úr öðrum greinum en þjóðfræði rannsakaði förufólkið, frá öðrum sjónarhornum, til dæmis mannfræði, félagsfræði og sálfræði.

„Það væri gaman að sjá fleiri vinkla á þessu fólki og stöðu þess og hegðun í samfélaginu.“

Jón segir marga vera sagða „síðasta flakkarann“ því hver sveit áleit sinn flakkara vera þann síðasta.

„Til dæmis Vigga gamla í Mýrdalnum sem var á flakki fram til ársins 1957, og Ástarbrandur var einnig á flakki fram yfir 1950. Reyndar er fólk alveg fram yfir 1970 sem getur að hluta til flokkast í hóp förufólks, þótt það sé að fara um í allt öðrum aðstæðum, til dæmis á það oft heimili en býr yfir þessu rótleysi og þörf fyrir að fara um. Stefnir nokkur er nýlegt dæmi þar um, en hann fór oft með rútunni milli Reykjavíkur og Akureyrar allt fram á níunda áratug síðustu aldar. Hann húkkaði sér líka stundum far. Utangarðsmenn í höfuðborg nútímans eru að einhverju leyti sömu týpur og þeir sem forðum voru í hópi förufólks.“

Þegar Jón er spurður að því hvort einhver í hópi förufólksins sem varð á vegi hans við gerð bókarinnar sé honum hugleiknari en annar stendur ekki á svari. „Ég held mikið upp á Halldór Hómer sem flakkaði um Austurland, sennilega vegna þess að ég finn til einhvers konar samkenndar með honum. Hann var mikill leikari, flutti einleiki á sínu flakki, var með búninga og hvað eina. Sjálfur lifi ég og hrærist í áhugaleiklistinni og veit fátt skemmtilegra en að taka þátt í starfi leikfélagsins hér á Hólmavík.“

Á baksíðu blaðsins í dag má sjá upplýsingar um Flakkarakaffi sem Jón verður með í Reykjavík í dag.