Sveppir eru vopn gegn mengun

Kristín Heiða Kristinsdóttir

khk@mbl.is

Hugmyndin er að kortleggja hvaða sveppir vinna á hvaða mengun. Til eru rannsóknir úti í heimi um það, en við þurfum að heimfæra þær á íslenskar aðstæður, finna íslenska sveppi sem geta brotið niður þrávirk efni í íslenskri náttúru. Til dæmis á gömlum ruslahaugum, þar sem eru rafhlöður, olíur, málning og fleira sem inniheldur þrávirk efni, en þau eru mjög langan tíma að eyðast í náttúrunni. Ef við plöntum réttum sveppum þar þá munu þeir sjá um að eyða þessum eiturefnum á frekar skömmum tíma, á nokkrum árum í staðinn fyrir á nokkrum öldum,“ segir Sigrún Thorlacius, líffræðingur og vöruhönnuður.

Hún mun í hádeginu í dag á Náttúrufræðistofu Kópavogs fjalla um sveppi sem vopn gegn mengun. Sigrún ætlar að segja frá Heilun jarðar, en það var upphaflega útskriftarverkefni hennar úr Listaháskólanum, þaðan sem hún útskrifaðist árið 2015 sem vöruhönnuður.

„Ég er líffræðingur en þegar ég fór í nám í vöruhönnun þá blönduðust þessar tvær greinar svo ágætlega saman. Í hönnunarnáminu fékk ég gríðarlegan áhuga á umhverfismálum,“ segir Sigrún og bætir við að sveppir séu klárlega stórt og mikið afl í baráttu okkar við mengun.

„Því þeirra hlutverk í jarðveginum er að brjóta niður lífrænar sameindir, rotnandi dýra- og plöntuleifar og breyta í næringu fyrir aðrar lífverur. Þeir gera það sama með þrávirk eiturefni, sem eru stórar sameindir sem brotna seint niður því fáar lífverur vinna á þeim. Sveppirnir búa yfir ensímum sem geta brotið þessar sameindir niður í minni einingar, og þá geta aðrar lífverur tekið við og nýtt sér efnin til vaxtar og viðhalds. Þeir starta því niðurbrotsferlinu.“

Höfum ekki tíma til að bíða

„Það er ótrúlega lítið vitað um sveppi í heiminum, þekking mannkyns á sveppum er lítil miðað við náttúrufræðiþekkingu yfirleitt. Til dæmis er talið að aðeins sé búið að finna og kortleggja sjö prósent af svepparíkinu. Þá eru 93 prósent órannsökuð, enda eru sveppir oft í felum, við sjáum yfirleitt ekki sveppi fyrr en þeir fjölga sér, en þá sjáum við æxlunarfærin. Sveppir eru frá náttúrunnar hendi lífverur sem sjá um niðurbrot á öllum lífrænum efnum. Það hefur svo komið í ljós að þeir eru færir um að brjóta niður þrávirk efni sem safnast upp í umhverfinu af manna völdum. Þar má nefna efni eins og díoxín, efni sem myndast þegar við brennum rusl við ófullkomnar aðstæður og önnur krabbameinsvaldandi efni. Sveppir geta líka eytt öllum olíuefnum, skordýraeitri, efnavopnum og fleiru sem við höfum búið til og dreift út í náttúruna. En til að sveppirnir geti eytt þessum efnum, þá þurfa þeir að komast í tæri við þau, og verkefnið mitt Heilun jarðar, gengur út á að finna réttan svepp fyrir tiltekna gerð af mengun. Koma honum fyrir á mengaða svæðinu svo hann geti unnið sitt verk. Þannig getum við flýtt fyrir því að hið náttúrulega ferli niðurbrots fari í gang, því það gerist á endanum, en það getur tekið nokkur hundruð ár. Við höfum ekki tíma til að bíða, eins og mengunarmálum er háttað í dag.“

Þeir vinna lygilega hratt

Sigrún segir að vitað sé um nokkrar sveppategundir sem þekktar eru fyrir að brjóta niður ákveðin efni.

„Sumir sveppir brjóta niður en aðrir soga til sín, til dæmis þungmálma. Ef það er til dæmis þungmálmamengun í jarðvegi á ákveðnum stað, þá geta þeir sveppir sogað málmana til sín og þannig hreinsað jarðveginn,“ segir Sigrún og bætir við að þetta sýni hversu sveppir séu magnað fyrirbæri.

„Ég er fyrst og fremst að kynna þessi mál fyrir fólki, sýna fram á þennan raunverulega möguleika. Ég ætla til Bandaríkjanna í vor og hitta gúrúinn minn í þessum efnum, Paul Stamets, en hann hefur rannsakað sveppi í þrjátíu ár. Það þarf að byggja upp þekkingu, og helst hratt. Hugmyndin hjá mér er að búa til sveppaþekkingarbanka, sem hægt er að leita til þegar til dæmis verður umhverfisslys eins og olíumengun á landsvæði, þá gætum við brugðist við með því að vita hvernig við ættum að koma sveppum þar fyrir á þeim tiltekna stað, og hvaða sveppum. En þeim þarf að búa lífsskilyrði svo þeir geti unnið vinnuna sína við að brjóta niður. Þegar þeir eru komnir í gang með að brjóta niður þá geta þeir verið ótrúlega fljótir að vinna á menguninni, þó auðvitað fari það eftir magni og umfangi, en þeir vinna lygilega hratt.“

Sveppir brjóta niður krabbameinsvaldandi efni

Sigrún segir að þeir sveppir sem vitað er að eru hvað öflugastir við að eyða eiturefnum, séu helstu matsveppirnir sem við þekkjum.

„Til dæmis ostrusveppur, hann er mikið ræktaður til manneldis, en hann er einn öflugasti eiturefnabaninn. Hann er þekktur fyrir að brjóta niður öll helstu krabbameinsvaldandi efni sem við finnum í náttúrunni af mannavöldum. Kóngsveppur, sem vinsælt er að tína í skógum landsins, hann sogar til sín blý og kvikasilfur. Ullserkur eða ullblekill er matsveppur sem sogar í sig blý, en fólk kannast við hann á túnum og sem sveppahrúgur meðfram Sæbrautinni í Reykjavík til dæmis.“

Sigrún segir að sveppirnir finni sitt verkefni sjálfir, og að á endanum muni þeir vinna á öllum þeim eiturefnum sem við mannfólkið höfum pumpað út í náttúruna.

„En það verður kannski ekki fyrr en löngu eftir daga mannkyns. Við getum flýtt fyrir því með því að koma réttum sveppum fyrir á réttum stöðum. Hér á Íslandi er víða land sem er ónýtilegt sökum mengunar, til dæmis gamlir ruslahaugar, mikið af landsvæðum sem herinn skildi eftir sig óhreinsuðum og fleiri svæði. Og nú þegar til stendur að fara í orkuskipti í samgöngum, þá verður öllum bensínstöðvum lokað og þá þarf að hreinsa þau svæði. Einu aðferðirnar sem notaðar eru núna er að moka jarðveginum í burtu, færa hann annað þar sem hann er urðaður. En mengunin hverfur ekki við að færa hana til. Sveppirnir gætu mögulega verið leiðin til að eyða mengun þar sem hún er.“