Mikil nánd á milli þjóðanna

Viðtal

Karl Blöndal

kbl@mbl.is

Frank-Walter Steinmeier, forseti Þýskalands, kemur í dag í opinbera heimsókn til Íslands og verður fram á föstudag. Hann á langan feril í stjórnmálum, var í forustu sósíaldemókrata og hefur verið forseti frá 2017. Hann var utanríkisráðherra frá 2005 til 2009 og aftur frá 2013 til 2017. Viðtalið var tekið í tilefni af heimsókninni og fór fram skriflega.

Hvernig ber að meta úrslit Evrópukosninganna? Hvað felst í niðurstöðunni fyrir stjórnmálaástandið í Þýskalandi með sérstöku tilliti til stöðu stjórnmálaflokkanna?

Hin mjög aukna kjörsókn nærri alls staðar í Evrópusambandslöndunum, hin stjórnmálalega vakning, er mjög jákvætt merki þessara kosninga. Í Þýskalandi hefur hún ekki verið meiri síðastliðin 25 ár. Þetta sýnir, að fólkið er orðið sér meðvitað um það, hversu mikilvæg hin sameinaða Evrópa er fyrir framtíð okkar. Niðurstaða kosninganna á sér auk þess margar hliðar og leiðir umfram annað í ljós hin miklu umskipti, sem eiga sér nú stað meðal stjórnmálaflokka í mörgum landanna. Ný stjórnmálaleg öfl eru komin til sögunnar, og vægi hefðbundinna flokka hefur rýrnað. Mörg stef hafa komið til álita í þessum kosningum, en verndun andrúmsloftsins hefur ýtt sérstaklega við fólki – en það skilar sér umfram annað í miklu fylgi Græningja. Þetta viðfangsefni mun reyndar gegna sérstöku hlutverki í ferð minni til lands þíns, Íslands.

Hvaða ályktanir ætti að draga af þessu, að því er varðar Evrópusambandið? Hvernig eiga hefðbundnir stjórnmálaflokkar að bregðast við hægri „popúlistum“ í Evrópu? Eru þeir stjórntækir eða ætti að forðast hvers konar stjórnmálalega nálgun við þessa flokka?

Hin stjórnmálalegu öfl, sem nú hafa verið kosin, ættu að nýta þennan mikla áhuga fólks til nýrra viðhorfa. Fyrir dyrum standa mikilvægar ákvarðanir, fyrst og fremst fyrir stjórnendur Evrópusambandsins – hina nýju leiðtoga framkvæmdanefndarinnar, Evrópuþingsins, Evrópuráðsins, en einnig Seðlabanka Evrópu og utanríkisstefnu Evrópu. Umfram allt verðum við íbúar Evrópu þó á næstu mánuðum að finna svör við því, hvernig við viljum sjá framtíðina fyrir okkur: Loftslagsmálin, gervigreindarmálin, flótta og fjöldaflutninga fólks milli landa og tryggingu öryggis evrópsks almennings í óróasömum heimi. Það, hvernig okkur tekst að takast á við þessi viðfangsefni, mun skipta sköpum í trausti borgaranna á framtíð Evrópu.

Að því er Þýskaland varðar, leiðir af þessum kosningum, að vinnan við samstarfið meðal aðila í þjóðfélagi okkar er stærsta verkefnið fyrir alla stjórnmálaflokkana, sem ábyrgð bera eða vilja bera. Einnig í Þýskalandi hafa hefðbundnir stjórnmála-flokkar tapað fylgi og nýjum flokkum tekist að ná fótfestu. Einkum hin unga kynslóð er upptekin af ýmsum stjórnmálahreyfingum. Allt þetta er mikil áskorun fyrir fylgjendur lýð-ræðisins, sem er sérstaklega háð virkum flokkum, sem eru tilbúnir til að axla ábyrgð. Ég óska þess vegna, að flokkarnir opni dyr sínar og vísi einnig ungu fólki leiðir til að taka þátt í stjórnmálastarfi.

Barlómur gagnast engum

Samskipti Evrópu og Bandaríkjanna eru stirð sem stendur. Krafa Trumps um heimsyfirráð á viðskiptasviðinu hefur ekki aðeins leitt til viðskiptastríðs við Kínverja, heldur er hætta á, að svipaðra stigmagnandi áhrifa taki einnig að gæta í Evrópu. Bandaríkin hafa nú dregið sig út úr Parísarsamkomulaginu. Einnig hefur skoðanamunar gætt meðal aðila NATO. Hvernig metur þú þessa neikvæðu þróun með tilliti til stöðu Atlantshafsbandalagsins á sviðum viðskipta, loftslagsmála og öryggismála?

Við í Evrópusambandinu stöndum frammi fyrir því að þurfa að færa eigin hagsmuni og ábyrgð okkar betur í sviðsljós hugsana okkar og gerða: í öryggismálum, loftslagsmálum, en einnig í viðskiptamálum, sem eru sérstaklega mikilvæg fyrir hagsmuni Evrópubúa og einkum Þjóðverja, sem eru mjög háðir reglubundnu alþjóðlegu skipulagi. Aukin viðleitni Evrópuþjóða á sviðum loftslagsmála, viðskipta-, öryggis- og varnarmála verður meðal hinna miklu viðfangsefna, sem bíða ekki aðeins hinna nýju stjórnenda í Brüssel, heldur einnig bandalagsþjóðanna. Fyrir þessu eru tvær ástæður: Í fyrsta lagi breytt og viðkvæmara ástand öryggismála í raun, bæði um heim allan og í næsta nágrenni Evrópuþjóða; og í öðru lagi óvissa um framtíðarhlutverk Bandaríkjanna innan NATO. Þetta á við, þó að tilvist NATO sé engum vafa háð og Bandaríkin verði áfram mikilvægasti bandamaður okkar utan Evrópu. Þessi nýja staða NATO er reyndar ekki aðeins vegna efasemda Bandaríkjaforseta í garð bandalagsins, heldur á sér rætur í djúpstæðri röskun á viðskiptalegu, stjórnmálalegu og hernaðarlegu jafnvægi í heiminum. Bandaríkin sjá reyndar langtímahagsmuni sína núna síður fólgna í hættu af hálfu gamals andstæðings síns, Rússlands, heldur Austur-Asíu, í Kínaveldi.

Ef aðstæður við Kyrrahaf vinna stöðugt á í viðhorfum Bandaríkjamanna, er Evrópuþjóðum hollast að greina og skipuleggja sameiginlega öryggishagsmuni sína af meiri alvöru. Barlómur gagnast engum.

Gyðingaandúð þarf að verjast af öllum mætti

Andúð á gyðingum hefur aukist í Evrópu og mönnum bregður við, þegar gyðingum í Þýskalandi er tekinn vari fyrir því að vera klæddir að gyðingasið á almannafæri. Hvernig verður þessi þróun skýrð, og hvernig á að bregðast við?

Það er mikið lán fyrir land okkar, að líf gyðinga hefur þróast aftur með margvíslegum hætti síðan árið 1945. Samskipti gyðinga og annarra hafa síðan orðið að lifandi staðreynd, og er ég mjög feginn því. Söfnuðir gyðinga stækka, verið er að endurreisa bænahús gyðinga og mennta rabbína. Hefðir og tilvera gyðingdóms eru lifandi í opinberri umræðu, bókmenntum og trúarlegum samskiptum. Gyðingar, búsettir í Þýskalandi, eru virkir þátttakendur í stjórnmála- og menningarlífi okkar. Þetta er lán okkar, en um leið sérstök ábyrgð, sem hvílir á okkur: Það er æðsta skylda okkar sem ríkis að tryggja og ábyrgjast öryggi og frelsi gyðinga, að vernda borgara af gyðingaættum og grípa inn í, þar sem þess gerist þörf, en einnig allur almenningur þarf að verjast gyðingaandúð af öllum mætti. Aðeins þá, ef gyðingum í Þýskalandi getur fundist þeir eiga heima þar, getur land okkar verið sátt við stöðu mála.

Jákvætt að Íslendingar hafa aukið nærveru sína í Brüssel

Íslendingar hafa dregið til baka umsókn sína um inngöngu í Evrópusambandið, en ætla að vera áfram aðilar Evrópska efnahagssvæðisins. Hvernig metur þú stöðu Evrópska efnahagssvæðisins nú? Evrópusambandið hefur þróast stöðugt og breyst verulega síðan EES kom til árið 1994. Er ESS í hættu þess vegna?

Íslendingar ákveða sjálfir, með hvaða hætti og hve náið þeir kjósa að tengjast á alþjóðasviði. Frá mínum sjónarhóli er saga Evrópusambandsins frá stofnun þess fyrir 25 árum saga raunverulegs árangurs. Það hefur orðið til mikils efnahagslegs gagns bæði fyrir Evrópusambands- og EFTA-ríkin. Það hefur veitt ungum Íslendingum möguleika á að stunda nám, ferðast og vinna um alla Evrópu. Þetta er ekki sjálfsagður hlutur og mjög mikils virði. Um leið hef ég skilning á því, að ekki vekja öll lagafyrirmæli frá Brüssel fögnuð. Evrópska efnahagssvæðið hefur þróast kröftuglega á þessum 25 árum og ég er vongóður um, að það muni einnig á komandi tímum megna að eiga hlut í að auka velsældina í löndum okkar. Reyndar er það mjög jákvætt, að Íslendingar hafa aukið nærveru sína í Brüssel. Með því er unnt að flýta samstarfinu og gera það milliliðalausara, og Íslendingar geta beitt áhrifum sínum betur og beinna.

Samskipti Íslendinga og Þjóðverja hafa verið náin í áranna rás. Hvernig er staðan nú í samstarfi þjóðanna á sviði menningar-, stjórn- og efnahagsmála?

Þrátt fyrir landfræðilega fjarlægð á milli landanna er mikil nánd á millli þjóðanna á mörgum sviðum. Þjóðirnar eru tengdar nánum hefðbundnum böndum og mikil vinátta þeirra á milli – efnahagslega, stjórnmálalega og menningarlega. Þessum tengslum langar mig til að ljá aukinn þrótt með heimsókn minni – hinni fyrstu af hálfu forseta Þýskalands í 16 ár.

Á stjórnmálasviðinu er náið samstarf milli þjóðanna. Hjá Sameinuðu þjóðunum, innan NATO og á Evrópska efnahagssvæðinu erum við oft sama sinnis og getum treyst hvor annarri. Þjóðverjar eru auk þess meðal mikilvægustu viðskiptaþjóða Íslendinga.

Í Þýskalandi eru íslenskar bókmenntir reyndar í miklum metum, ekki síst eftir að Ísland var gestgjafaland á bókamessunni í Frankfurt árið 2011. Þýskir stúdentar eru fjölmennasti hópurinn meðal ERASMUS-námsmanna á Íslandi. Ekki er hægt að hugsa um íþróttir í Þýskalandi án hlutdeildar Íslendinga. Einn sigursælasti þjálfari þýska handboltasambandsins, Alfreð Gíslason, er íslenskur og fylgir mér í þessari opinberu heimsókn, og „Siggi“, Ásgeir Sigurvinsson, er enn í dag dáður miklu víðar en í Stuttgart.

Þó eru til sérstök tengsl milli Þjóðverja og Íslendinga, sem eru lítt þekkt í Þýskalandi, en eiga nokkurn þátt í valinni tímasetningu ferðar minnar: Þýsku sveitaverkakonurnar, sem komu til Íslands árið 1949 og næstu árin á eftir. Þessar vikurnar eru liðin 70 ár frá því að Esjan kom til Íslands fyrst skipa aðallega með þýskar verkakonur, en einnig nokkra verkamenn. Það er sérstök saga, hvernig þessar konur komu frá stríðshrjáðu Þýskalandi og fundu sér störf í landbúnaði hér á landi, sem átti þá í vaxandi erfiðleikum við að manna störf vegna aukinna starfa fólks við sjávarútveginn. Margar þeirra fundu ný heimkynni og stofnuðu fjölskyldu hér á landi. Þær urðu hluti af íslensku samfélagi og skópu þannig lifandi tengsl milli þjóðanna. Ég hlakka til að hitta nokkra af þessum þýsku innflytjendum þeirra tíma hér í Reykjavík og heyra frásagnir þeirra.

Hvaða atriði samskipta milli landanna munt þú ræða í dvöl þinni hér á landi, og hvar sérð þú færi á að þróa þau frekar?

Á hinum tveimur dögum dvalar minnar hér á landi mun ég hafa mikinn tíma til að ræða mörg sjónarmið í samskiptum landa okkar ítarlega, en mig langar auk þess einnig til að læra af reynslu Íslendinga. Þar má nefna viðfangsefni, sem vaka sameiginlega fyrir okkur forseta ykkar, Guðna Th. Jóhannessyni, eins og hina opnu lýðræðislegu þjóðfélagsgerð okkar svo og nýjar áskoranir á sviði hernaðartækni á alheimsvísu.

Umfram allt er ég þakklátur fyrir, að forsetahjónin munu fylgja okkur á síðari deginum til Suðurlands og Vestmannaeyja. Við munum kanna ítarlega afleiðingar loftslagsbreytinga, til dæmis við leiðangur að Sólheimajökli í fylgd lítilla loftslagsfræðinga úr 7. bekk skólans á Hvolsvelli, en einnig einnar þeirrar frægustu meðal loftslagsfræðinga Þjóðverja, Antje Boetius frá Alfred-Wegener-stofnuninni, sem mun fylgja mér í þessari ferð. Ísland hefur margt að bjóða, þegar kemur að verndun loftslagsins og umhverfisvænni orkuvinnslu, sem við getum lært af. Ég er til dæmis mjög spenntur fyrir að heimsækja umhverfisvæn orkuver í ferð okkar.