Frumbyggjamál í brennidepli

Hjónin Hallveig Fróðadóttir og Ingólfur Arnarson komu hingað að óbyggðu landi. A.m.k. er viðtekin skoðun að hér hafi ekki verið neitt fólk fyrir, nema papar, írskir einsetumunkar sem hurfu á brott því að þeim var ekki vært innan um norræna menn. Íslendingar eru því í ákveðnum skilningi frumbyggjar – en telst íslenska þar með frumbyggjamál?

Fróðlegt er að velta þessu fyrir sér í ljósi þess að Menningarmálastofnun Sameinuðu þjóðanna (UNESCO) hefur tileinkað árið 2019 frumbyggjamálum. Það er bæði gert í þágu þeirra sem sem tala frumbyggjamál og til að vekja almenning til vitundar um gildi slíkra mála fyrir menningarlegra fjölbreytni í heiminum. Við Háskóla Íslands er stutt við þessa viðleitni hjá Vigdísarstofnun, alþjóðlegri miðstöð tungumála og menningar sem starfar undir merkjum UNESCO.

Ekki er fyllilega ljóst hvernig á að skilgreina frumbyggja og þá ekki heldur frumbyggjamál. Samkvæmt mælikvörðum UNESCO er áætlað að 370 milljónir manna í níutíu löndum teljist til frumbyggja. Flest tungumál sem þetta fólk talar eru í mjög viðkvæmri stöðu. Af sjö þúsund tungumálum sem töluð eru í heiminum eru um 2700 í útrýmingarhættu. UNESCO skiptir tungumálum í fimm flokka eftir líkum á útrýmingu:

„Öruggt“; talað af börnum heima fyrir og miðlun milli kynslóða er algjör.

„Viðkvæmt“; ekki talað af börnum heima fyrir og lítið notað á opinberum vettvangi.

„Örugglega í útrýmingarhættu“; ekki talað af börnum.

„Í verulegri útrýmingarhættu“; aðeins talað af eldri kynslóðum.

„Í mikilli útrýmingarhættu“; einungis talað af nokkrum einstaklingum af eldri kynslóðunum, oftast ekki reiprennandi.

Michael E. Krauss, frumkvöðull í rannsóknum á frumbyggjamálum, bjó til annað flokkunarkerfi þar sem tungumál er talið „í útrýmingarhættu“ ef líkur eru á að börn tali það ekki eftir 100 ár. (Þess má geta að Krauss, sem er nýlátinn, dvaldist á Íslandi á sjötta áratugnum og telst því Íslandsvinur.) Hvað um það, helsti mælikvarðinn á stöðu tungumála er hvort og að hvaða marki börn tala málið.

Rétt er að ítreka að stærð málsamfélagsins segir ekki alla söguna um það hvort tungumál er í útrýmingarhættu eða ekki. Þannig tala t.d. býsna fjölmenn samfélög á Indónesíu tungumál sem eru í útrýmingarhættu. Íslenska er hins vegar ekki í útrýmingarhættu samkvæmt þessari mælistiku þrátt fyrir smæð íslenska málsamfélagsins, enda er íslenska töluð af börnum heima fyrir og miðlun milli kynslóða alger. Þó er vitaskuld nauðsynlegt að vera stöðugt á verði gagnvart erlendum áhrifum á málið.

Tungumál deyja út fyrir augunum á okkur með ógnvænlegum hraða. Það blasir við að dauði tungumáls felur í sér óafturkræfa glötun menningarverðmæta. Ákvörðun Menningarmálastofnunar Sameinuðu þjóðanna að lýsa 2019 ár frumbyggjamála ber að skilja með hliðsjón af því.