Hundrað ára saga af gulli og glópsku

Viðtal

Höskuldur Daði Magnússon

hdm@mbl.is

„Þetta er sagan af því hvernig þjóðin reis upp á lappirnar og komst í álnir en með hrikalegum afleiðingum – við drápum norsk-íslenska síldarstofninn,“ segir Páll Baldvin Baldvinsson rithöfundur.

Þriggja ára lærdómsrík vinna

Fjögur ár eru síðan Páll sendi frá sér stórvirkið Stríðsárin 1938-1945 sem vakti mikla eftirtekt og seldist frábærlega. Hann hefur síðustu þrjú árin setið við skriftir og afraksturinn er annað stórvirki. Umfjöllunarefnið að þessu sinni eru síldarárin á Íslandi 1867-1969, skeið sem hófst með tilraunum Norðmanna til síldveiða fyrir austan og segir svo frá því þegar Íslendingar tóku veiðar og vinnslu í eigin hendur eftir áratuga arðrán erlendra þjóða á Íslandsmiðum, Norðmanna, Svía, Þjóðverja, jafnvel Rússa. Þá voru risnar bryggjur og plön víða um land og stórar síldarverksmiðjur tóku að rísa í kjölfarið sem framleiddu mjöl og lýsi – íslenskur stóriðnaður varð til. Síldveiðarnar skópu mörg árin mikla vinnu og uppgangur var víða í plássum þótt síldin væri duttlungafull í göngum sínum, sum árin veiddist mikið norðvestan við land, önnur norðaustan. Ekki var Suðurlandssíldin auðveldari, en síldin var um tíma burðarstoð í ársafla og veigamest í útflutningsverðmætum þjóðarinnar uns síldarstofninn á endanum hrundi.

„Þetta var feikilega skemmtilegt verkefni enda var hægt að hlaupa í alls konar kima og kíkja. Þessi vinna var líka lærdómsrík og ég vona að það skili sér í bókinni,“ segir Páll.

Saga fátæktar og auðs

Síldarárin er alls 1.152 blaðsíður í stóru broti og hana prýðir 1.101 ljósmynd. Útgáfa er fyrirhuguð eftir um tvær vikur. Páll segir að bókin sé byggð upp eins og annálarit.

„Þegar þú eltir þennan fisk gefur það tækifæri til að koma víða við. Síldveiðarnar eru uppspretta svo margs, allt frá 1867 og þar til við þurrausum miðin árið 1969. Þetta er að hluta til verslunarsaga, hvernig erlenda verslunin smátt og smátt hverfur úr landinu og innlenda verslunin verður til, saga útgerðar og vinnslu, fátæktar og auðs.“

Ráðamenn í dag af síldarfólki komnir

Þræðirnir liggja víða að sögn Páls. „Það er engin tilviljun að í ríkisstjórn Íslands í dag sitja í embætti forsætisráðherra og fjármálaráðherra krakkar sem eru fjórða kynslóð frá þeim sem hófu síldveiðar á Íslandi.

Katrín er komin af Ottó Tulinius, einum fyrsta síldarútvegsmanni í okkar sögu, Benedikt langafi Bjarna keypti síldarnót á uppboði á Húsavík innan við tvítugt sem hann seldi með góðum hagnaði. Afi hans og að lokum pabbi Bjarna var í síldarútgerð sem ungur maður. Allar fjölskyldur á Íslandi tengjast síldveiðum og -vinnslu á fyrri tíð.“

Bókin helguð síldarkonum

Páll segir að mikið sé til af heimildum um síldarárin, bæði í yfirlitsritum frá ólíkum tímum og þá sé mikið geymt í samtímaheimildum sem birtast í bókinni. Líka talsvert af skráðum munnlegum frásögnum úr bókum og viðtölum. Þá eru sóttar heimildir í skjalasöfn. Leitað er sem víðast heimilda og reynt að nýta þær á nýstárlegan hátt frá nýjum sjónarhóli: „Ég legg mig fram um að leita þeirra sem minnst fer fyrir í ljósi sögunnar. Það eru konur og börn. Maður reynir að finna það fólk og það þarf stundum að þaulleita. Sem er merkilegt því bæði vinnuafl barna og kvenna er það sem heldur landvinnslunni uppi að stærstum hluta öll þessi ár. Flotinn var hins vegar að mestu mannaður körlum, þótt konur hafi reyndar líka farið á síld – yfirleitt sem kokkar.“

Páll lagði sig líka fram um að draga fram sögur kvenna við ritun stríðsárasögu sinnar. Hann segir að það sé ekki vandalaust. „Að leita uppi kvenkynið í Íslandssögunni frá 1850 er ekki auðvelt. Það verður að leita með logandi ljósi vegna þess að þær eru ekki fyrirferðarmiklar þótt hlutur þeirra sé stór. Þess vegna er þessi bók helguð þeim: síldarskjátunum, konunum á plönunum og við kerin.“

Snertu hættulegan streng

Í minningum margra sem muna síldarárin fyrir hrunið 1969 og enn lengra aftur eru síldarsumrin víða í dýrðarljóma; aflahrotan, stórakastið, yfirfullir bátar og akkorðið verður í minningunni ljóslifandi þeim sem lifðu þessa tíma, vosbúðin og vökurnar gleymast.

„Þessi fiskur, þetta mjög svo undarlega fyrirbæri, tryllti menn,“ segir höfundurinn. „Margir hafa lýst þeim veiðum sem því skemmtilegasta sem þeir hafi unnið um ævina. Síldveiðarnar snertu mjög hættulegan streng í mannlegu fari sem er áfergjan og græðgin vegna þess að henni vill oft fylgja gull.“

Samfélagslegar hræringar

Og svo voru það samfélagsbreytingarnar. „Í gegnum þessa sögu sjáum við plássin verða til og verða stór og glæsileg. Þú byrjar á Djúpavogi og ferð norður alla Austfirðina allt til Raufarhafnar. Frá Djúpinu austur fyrir í Húnaflóa og allt að Oddeyri – alla leiðina rísa plönin, sumstaðar utan byggða, stórar verksmiðjur á afskekktum stöðum og um sinn er hlaðafli, en svo allt í einu er fiskurinn farinn og þá er ekkert þar að hafa. Það eru sumar eftir sumar miklir mannflutningar á vinnuafli landshorna á milli, fyrir fjörðum eru hundruð skipa af fjölda þjóðerna, fólk er rifið úr heyskap í sveitum til að salta sólarhringum saman. Síldveiðarnar keyra fram ótrúlegar samfélagslegar hræringar. Konur fara að fá kaup. Verkalýðsfélög verða til enda er þrælkunin ómannúðleg. Menn verða forríkir á fáum árum og tapa öllu á einni vertíð. Hér eru því raktar sögur af miklum örlögum, gulli og glópsku.“