Herdísarvíkur-Surtla og fræknar flökkukindur

Herdísarvíkur-Surtla

Árið 1933 voru fluttar hingað til lands frá Þýskalandi 20 kindur af svonefndu karakúlkyni. Ætlunin var að kynbæta íslenska fjárstofninn til að fá betri gærur en unglömb karakúlfjár kváðu gefa mjög verðmæt skinn. Þessi innflutningur reyndist hið mesta óhappaverk því í stað þess að efla skinnaiðnað bar karakúlféð með sér bæði mæðiveiki, garnaveiki, visnu og kýlapest sem ollu gríðarlegu tjóni í sauðfjárrækt hérlendis.

[...]

Næstu áratugina snerist sauðfjárrækt á Íslandi að miklu leyti um að reyna að vinna bug á þeim skæðu pestum sem karakúlféð hafði borið til landsins. Haustið 1951 var ákveðið að skera niður allt fé á svæðinu frá Ytri-Rangá að Hvalfirði og skyldi það vera fjárlaust í eitt ár. Á þessum tíma voru tæplega 60 þúsund fjár á þessu svæði en heildarfjöldi sauðfjár í landinu öllu var þá um 415 þúsund. Miklu þótti skipta að engin sauðskepna yrði eftir við smalamennsku þá um haustið.

Þegar hér var komið sögu hélt Hlín Johnson um 300 kindur í Herdísarvík sem gengu þar sjálfala allt árið. Erfitt reyndist að smala Herdísarvíkurfénu haustið 1951 því það var vant útigöngu og vantaði allmargar kindur eftir fyrstu smölun. Síðla hausts var gerður út leiðangur til að ná fénu sem eftir var og gekk það nokkuð greiðlega. Allt féð náðist nema ein svört ær og lambið hennar.

[...]

Sumarið 1952 var allt gert til að ná Surtlu, lifandi eða dauðri, enda styttist nú óðum í að nýtt fé frá ósýktum landshlutum yrði flutt á svæðið. Gekk það svo langt að fengin var meistaraskytta frá varnarliðinu á Keflavíkurflugvelli til að reyna að skjóta ána. Lá skotmaðurinn við í tjaldi í fjalllendinu ofan við Herdísarvík og beið færis, en allt kom fyrir ekki. Sagan segir að hann hafi ekki hleypt af einu einasta skoti í hálfan mánuð því aldrei komst hann í færi við hina ljónstyggu og fótfráu Surtlu. Að hálfum mánuði liðnum á hann að hafa skotið á vörðu, svona til þess að sjá hvort vopnin virkuðu ekki, en í sömu mund skaust Surtla fram undan vörðunni og var óðara horfin sjónum. Þá gafst bandaríski byssumaðurinn upp og frábað sér frekari viðskipti við íslenskt sauðfé.

Þegar á leið sumarið varð æ brýnna að ná Surtlu. Hún var nú orðin landsfræg og frásagnir af þessum æsilega eltingarleik höfðu birst í blöðunum. Í framhaldi af því komu fram æ fleiri raddir sem vildu þyrma þessari harðfengu og úrræðagóðu kind. Hugmyndir voru uppi um að hafa hana í einangrun í Reykjavík þar sem hún yrði höfð til sýnis eða geyma hana úti í einhverri eynni í námunda við Reykjavík. Rætt var um að varðveita þyrfti síðustu leifarnar af gömlum sunnlenskum fjárstofni. Hjarta þjóðarsálarinnar sló með Surtlu og fólk dáðist að styrk hennar og krafti.

Hjalti Gestsson sauðfjárræktarráðunautur stýrði aðgerðum í tengslum við fjárskiptin. Hann sagði síðar í viðtali við Morgunblaðið að mikil pressa hefði verið á að ná Surtlu. Leitin var erfið því auðvelt var fyrir svarta kind að dyljast í svörtu hrauninu. Um mánaðamótin ágúst-september gekk hún enn laus og nú voru góð ráð dýr. Kindur frá ósýktum svæðum Austanlands og af Vestfjörðum áttu að koma inn á svæðið 20. september. Til að herða róðurinn og fá fleiri menn til leitar gripu yfirvöld til þess ráðs að heita 2.000 krónum í verðlaun fyrir að handsama ána og skipti þá engu hvort hún væri lifandi eða dauð. Þetta var töluvert fé, samsvaraði níu lambsverðum. Herdísarvíkur-Surtla var því ekki aðeins orðin frægasta kind á Íslandi heldur líka sú dýrasta.

Fræknar flökkukindur

Haustið 1960 fór annar bræðranna sem þá bjuggu í Næfurholti, Ófeigur Ófeigsson, austur yfir Bjólfellið og varð þá á vegi hans ær með tvö lítil lömb, hrút og gimbur, sem greinilega voru sumrungar og ómörkuð. Lömbin voru tekin heim að bæ og sökum þess hve þau voru lítil voru þau ekki höfð með ásetningslömbum en þess í stað fóðruð yfir veturinn í litlu hlöðnu fjósi þar sem þau nutu ylsins frá kúnum. Hrúturinn var sýnu minni og fékk hann nafnið Poki því að hann hafði verið borinn heim í fjós í strigapoka. Gimbrin gekk undir nafninu Mosa eins og móðir hennar sem jafnan hélt sig á mjúkum mosaþembunum í námunda við fjárhúsin fyrir austan Bjólfell.

Lömbin undu hag sínum vel í fjósinu um veturinn en frekar þóttu Poki og Mosa pasturslítil þótt þau hefðu fóðrast allvel í fjósinu. Hrúturinn var geltur áður en honum var sleppt og um vorið hurfu lömbin fljótlega frá bæ og sáust ekkert um sumarið. Ekkert spurðist til þeirra um haustið. Menn töldu að þau hefðu haldið inn á afrétt en sökum þess hve þau voru lítil og að þau komu ekki fram í smalamennskum haustið 1961 var talið ólíklegt að þau væru á lífi. Ekki skiluðu þau sér heldur árið eftir og þótti þá einsýnt að þessi smálömb hefðu drepist sumarið sem þeim var sleppt. Haustið 1963 gerðist þó undur mikið; Poki og Mosa fundust inn undir Hrauneyjum á Landmannaafrétti. Þau voru þá í þremur reyfum en samt nokkuð vel fram gengin eftir tveggja vetra útigang. Poki var orðinn fótafúinn og var því ekki settur á en Mosa varð hins vegar gömul og átti eftir að eiga nokkur lömbin þótt hún teldist seint vera neinn stólpagripur.

Nærri lætur að vegalengdin frá Næfurholti og upp í Hrauneyjar sé 50 kílómetrar. Ekki er yfir erfiðar ár að fara, en systkinin Poki og Mosa komust alla leið að Þjórsá sem myndar nokkuð trausta sauðfjárveikivarnarlínu milli Árnes- og Rangárvallarsýslu. Þessa leið var nokkuð af fénu frá Næfurholti vant að fara ár hvert en það hlýtur að teljast nokkurt afrek hjá tveimur gemlingum sem aldrei höfðu komið á afrétt að geta bjargað sér tvo vetur í svo óblíðu og framandi umhverfi. En kindur geta verið býsna knáar þótt þær séu smáar, og það sýnir vel hversu harðger íslenska sauðkindin er að þessir tveir litlu gemsar skyldu geta boðið íslenskum öræfavetri byrginn og þraukað af uppi á reginfjöllum tvo vetur.