Hve langt á að ganga í hina áttina?

Það er vel í lagt að ræða fjármál á jólaföstu þegar margir eru búnir að spenna boga sinn til hins ýtrasta á jólaföstu. Það er hægt að tala með óvirðingu um fjármál og láta sem þau varði mann í engu. Málið er alls ekki svo einfalt þegar á reynir. Og á það reyndi í október 2008 þegar íslenskt fjármálakerfi hrundi. Þegar bankakerfið hrundi þurfti að stofna embætti Sérstaks saksóknara, með rannsóknarheimildum, til að vinna úr afleiðingum hruns bankakerfisins. Refsiramminn var reiddur hátt til höggs en minna lagt upp úr því að leita að þeim peningum sem hurfu.

Full ástæða er til þess að rifja upp atburði fortíðarinnar, þó ekki til annars en að læra af fortíðinni.

Glæpavæðing og heimska

Íslenska bankakerfið var glæpavætt við einkavæðingu þess. Heiðarlegt íhaldssamt bankakerfi í ríkiseigu var einkavætt og með einkavæðingu hvarf allt eigið fé úr kerfinu vegna beinna lána og innbyrðis lána til kaupa á hlutafé í bönkunum. Saklaus almenningur vildi eiga örlítið í sínum banka og borgaði með sínum peningum fyrir sitt hlutafé, og lífeyrissjóðirnir, sem eru sameign sjóðsfélaga. Þeir, sem höfðu forystu í glæpavæðingunni, lögðu ekkert fram, en uppskáru ríkulega ef þeir komust að kötlunum þar sem kaupaukum var dreift, vegna „frammistöðu“. Frammistaðan var aldrei annað en sjónhverfing.

Eftirlitsaðilar hluthafa, endurskoðunarfyrirtæki, greiddu kröfuhöfum bætur, „án þess að viðurkenna sök“, en skjólstæðingar endurskoðunarfyrirtækjanna, hluthafar, hafa engar bætur fengið frá þeim.

Í hinum þremur stóru og kerfislega mikilvægu bönkum hefur verið dæmt í málum, sem varða markaðsmisnotkun í viðskiptum með hlutabréf í bönkunum. Í einu máli var þó ekki dæmt, þar sem lá fyrir játning stjórnarmanna í Glitni um markaðsmisnotkun þegar hlutabréf í bankanum voru keypt af fráfarandi forstjóra á yfirverði. Í héraðsdómi segir:

„Dómurinn hafnar þeirri málsástæðu stefndu, að ef stjórnin hefði ekki gengið að kaupum á hlut Bjarna á yfirgengi þá hefði hann sett bréfin í sölumeðferð sem hefði leitt til offramboðs bréfa með þeim afleiðingum að gengi bréfanna hefði lækkað. Að mati dómsins er hér um hreinar getgátur að ræða og ekki trúverðugar. Engin rök eru fyrir þessari málsástæðu og er hún haldlaus.“

Réttlæting fyrir kaupunum var að koma í veg fyrir að hlutabréf í Glitni færu á markað og yllu offramboði! Það er skýr markaðsmisnotkun.

Í viðskiptum með stofnfjárskírteini í sparisjóðum var því á annan veg farið. Þar dugði stjórnarmönnum að lýsa heimsku sinni og vanþekkingu til að fá sýknu í málum þar sem markaðsmisnotkun var augljós. Sennilega hófst glæpavæðing í sparisjóðunum fyrr en bönkum. Hana má rekja allt til ársins 1996.

Viðbrögð við hruni

Öll viðbrögð við hruni íslensku fjármálafyrirtækjanna hafa haft það að markmiði að koma í veg fyrir annað hrun og að vandamál fyrirtækjanna lentu á skattgreiðendum. Að auki er talið æskilegt að vernda grandalausa sparifjáreigendur. Á það skal einnig minnt að nauðsynlegt er að vernda bankainnistæður fyrirtækja til að fyrirtæki geti greitt starfsfólki laun. Ekki dugar að nota aðferð WOW og gera út á Ábyrgðarsjóð launa.

Frá því að fjármálakerfið hrundi hefur lögum um fjármálafyrirtæki verið breytt 39 sinnum. Flestar breytingarnar hafa hert á starfsemi fjármálafyrirtækja, til að koma í veg fyrir hrun fjármálafyrirtækja af því tagi sem varð 2008. Þó er alls óljóst að næsta hrun verði eins og síðasta hrun.

Á meðal ákvæða sem komið hafa inn í lögin eru skýr ákvæði um að fjármálafyrirtæki mega aðeins reka fjármálastarfsemi en ekki aðra starfsemi. Einnig að eign fjármálafyrirtækis í öðru fjármálafyrirtæki eða slík eign, sem er undirliggjandi að veði, skal dregin frá eigin fé, enda telst sú eign til eignfjár annars fjármálafyrirtækis. Með því er tryggt að samanlagt eigið fé fjármálafyrirtækja sé til staðar en þurrkist ekki út þegar eitt fjármálafyrirtæki fer í þrot.

Á það skal einnig minnt að Fjármálaeftirlitið hefur verið eflt verulega, að ekki sé talað um eftirlit með fjármálastöðugleika hjá Seðlabanka Íslands.

Nýtt rekstrarlíkan

Þær lagabreytingar, sem vísað er til hér að framan, leiða óhjákvæmilega til þess að rekstrarlíkön fjármálafyrirtækja verða á annan veg en áður. Það er eðli fjármálafyrirtækja, að þau eru skuldsettari en önnur fyrirtæki.

Áður var gert ráð fyrir að reiknað eigið fé fjármálafyrirtækja væri að minnsta kosti 8% auk álags vegna erlendra eigna, sem geta breytt niðurstöðutölum efnahagsreiknings vegna breytinga á gengi íslensku krónu.

Nú eru eiginfjárkröfur íslenskra fjármálafyrirtækja um 20% með öllum eiginfjáraukum. Greinarhöfundi er ekki alveg ljóst hverjar eru eiginfjárkröfur fjármálafyrirtækja í Evrópu nú um stundir.

Þegar krafa um eigið fé er hækkuð úr 10% í 20% og kröfur um laust fé breytast á þann veg að til lausafjár teljast ekki ónotaðar afturkallanlegar yfirdráttarheimildir er augljóst að ekki er hægt að gera sömu kröfur til arðsemi og áður. Nema með því að auka vaxtamun.

Þá er rekstrarvandi fjármálafyrirtækja kominn í fangið á viðskiptavininum, sem þá er orðinn að féþúfu eigenda fjármálafyrirtækisins. Að því var ekki stefnt þegar kröfur voru hertar um starfsemi fjármálafyrirtækja.

Fjármálafyrirtækið verður þá ekki lengur kerfislega mikilvægt, heldur byrði á því samfélagi sem það starfar í. Til þess að létta þessa byrði á samfélaginu vaknar sú spurning hvort ekki megi nú lækka þessar háu kröfur um eigið fé í þeirri trú að nokkurt gagn verði af sameiningu Fjármálaeftirlitsins og Seðlabankans.

Hvít bók

Það var fyrirhafnarinnar virði að taka saman upplýsingar um íslensk fjármálafyrirtæki, eins og gert var í skýrslu, „Hvítbók“ sem kom út fyrir réttu ári.

Þar kom margt fram en sitthvað vantaði. Hugleiðingar um nýtt rekstrarlíkan var ekki að finna og það var alls ekki reynt að greina ástæður og leita svara fyrir því að ekki var eftirspurn eftir íslenskum fjármálafyrirtækjum.

Gull

Ef til vill er það svo að íslensk fjármálafyrirtæki eru í eðli sínu ekki ekta. Það er víst svo að gull er ekki til. Allt gull er í eðli sínu óekta.