Inngrip strax getur skipt sköpum

Baksvið

Guðrún Hálfdánardóttir

guna@mbl.is

Umönnun barna fyrstu árin, allt frá getnaði, hefur áhrif á allt þeirra líf og gagnreyndar rannsóknir sýna að tíminn frá getnaði til tveggja ára aldurs er afgerandi fyrir þroska og velferð barna. Megináhersla Geðverndarfélags Íslands er á tilfinninga- og geðheilbrigði ungra barna en félagið verður 70 ára á morgun.

Kjartan Valgarðsson, framkvæmdastjóri Geðverndarfélags Íslands, segir að félagið hafi verið stofnað við gjörólíkar aðstæður þeim sem nú eru og um frumkvöðlastarfsemi hafi verið að ræða. Ekkert viðlíka starf eða hugsun var í gangi á þessum tíma. Kjartan segir að eðli málsins samkvæmt hafi áherslan hjá félaginu fyrstu árin og áratugina verið á endurhæfingu. „Að koma geðsjúkum af götunni og í skjól. Það skýrir áherslu félagsins og aðkomu að uppbyggingu á Reykjalundi, vernduðu heimili sem Geðverndarfélagið rak og áfangaheimili,“ segir hann, en félagið kom að uppbyggingu á Reykjalundi í samstarfi við Samband íslenskra berklasjúklinga (SÍBS).

Þegar nýju lífi var hleypt í Geðverndarfélagið fyrir tíu árum rak félagið tvö vernduð heimili, annað í Breiðholti og hitt í Ásholti. Íbúarnir voru þrír á hvorum stað, þrír karlar og þrjár konur.

Félagið hafði áður rekið fleiri slík heimili en þessi tvö voru þau sem enn voru eftir í rekstri á vegum þess, segir Kjartan. „Á þessum tíma varð okkur ljóst að þessi rekstur væri barns síns tíma þar sem lagaumhverfið hafði gjörbreyst og hlutverk ríkis og sveitarfélaga orðið allt annað en það var þegar félagið var stofnað. Rökrétt niðurstaða var að fara út úr þessum rekstri og Reykjavíkurborg tók við rekstri vernduðu heimilunum og þau færð til nútímans,“ segir hann.

Að sögn Gunnlaugar Thorlacius, formanns Geðverndarfélags Íslands, voru vernduðu heimilin rekin í samstarfi við Landspítalann og eins áfangaheimilið í Álfalandi en þar bjuggu átta skjólstæðingar. Áfangaheimilið var ætlað fólki eftir útskrift á geðdeild og þar gat það dvalið í eitt ár og fengið þjálfun hjá starfsfólki við að fóta sig í daglegu lífi. „Þetta var millistig frá því að vera á sjúkrahúsi í að vera þátttakandi í daglegu lífi,“ segir Gunnlaug.

Samið við Landspítalann

„Í beinu framhaldi og í samræmi við upphaflega hugmyndafræði og menningu í félaginu gekk það á undan öðrum með því að opna þessi heimili. Enginn annar aðili sinnti þessu á þeim tíma,“ segir Kjartan en fyrir nokkrum árum komst stjórn félagsins, sem er að mestu skipuð fagfólki á þessu sviði, að þeirri niðurstöðu að tímabært væri að orka félagsins myndi beinast í aðrar áttir og í samræmi við hefðir félagsins þá einbeitir félagið sér nú að tilfinninga- og geðheilbrigði ungra barna sem það telur að sé ekki nógu vel sinnt.

London School of Economics (LSE) gaf út skýrslu árið 2014 sem sýndi að fyrir hverja krónu sem eytt er í þennan málaflokk mætti spara 30. Miðað við íslenskan raunveruleika og árlega fæðingartíðni mætti spara 7 milljarða íslenskra króna fyrir hvern árgang með því að sinna foreldrum á meðgöngu og börnum þeirra fyrstu tvö árin á fullnægjandi hátt. Það, hvernig við önnumst börn frá fæðingu til tveggja ára aldurs, ræður framtíð þeirra sem hefur í kjölfarið áhrif á framtíð samfélags okkar.

Að sögn Gunnlaugar er Geðverndarfélagið ekki í klínískri starfsemi og hefur aldrei verið nema þá kannski í gegnum þessi vernduðu heimili sem voru rekin af félaginu hér áður. Félagið hefur alltaf verið félag fagfólks og stjórnin alltaf skipuð fagfólki.

„Við eru mest í stefnumótum og að reyna að koma á framfæri breyttri hugsun í málefnum sem snerta geðfatlaðra. Þegar þörfin var sem mest í að tengja fólk og draga úr fordómum í garð geðfatlaðra þá vorum við þar – að gera það sýnilegra en hugmyndafræði okkar núna snýr að því að fara í mjög snemmtækar forvarnir. Það er á fræðilegum grunni, búum til fræðsluefni, skrifum greinar, gefum út tímarit og setjum fram skoðanir á frumvörpum og fleira. Þetta er ekki alfarið stefna félagsins en þetta er stefna okkar í forvörnum og þar er meginþungi starfseminnar,“ segir Gunnlaug.

Geðverndarfélagið er með samning við Solihull Approach, sem tilheyrir breska heilbrigðiskerfinu. Hjá Solihull er að finna samantekna reynslu af því að halda vel utan um mæður, nýfædd börn og fjölskyldur almennt.

Anna Guðríður Gunnarsdóttir, MSc. hjúkrunarfræðingur og sérfræðingur í heilsugæsluhjúkrun, hefur notað Solihull-aðferðina í starfi sínu og mun hún fjalla um reynslu sína á afmælisfundi Geðverndarfélagsins í næstu viku. Kjartan segir að hún leggi áherslu á fyrsta viðtal við verðandi mæður í eftirliti á meðgöngu. Í stað þess að ræða við þær í 20 mínútur þar sem drepið er á fjöldamörgum atriðum er lagður spurningalisti fyrir verðandi mæður og rætt lengur við sumar, í allt að eina klukkustund. 20 mínútur eru hvergi nærri nógur tími fyrir ljósmóður eða hjúkrunarfræðing að átta sig á því hvort konan þurfi aukinn stuðning á meðgöngu, stuðning sem getur haft mikil áhrif á allt líf viðkomandi.

Miðað við tölur frá WHO þurfa um 5% kvenna verulegt inngrip á meðgöngu, það er þurfa á þriðja stigs þjónustu að halda, segir Gunnlaug og miðað við meðaltal barna í árgangi eru það um 200 börn á ári á Íslandi. „Þessar fjölskyldur þurfa á verulegri aðstoð að halda. Meðal annars vegna alvarlegs vímuefnavanda, virkra alvarlegra geðsjúkdóma og alvarlegs félagslegs vanda. Síðan má bæta við 20-30% sem þurfa á aðstoð að halda. Rannsóknir bæði hérlendis og erlendis hafa sýnt að fjölskyldumiðuð lengri viðtöl starfsmanna í mæðraeftirliti og ungbarnavernd hjálpa meirihluta foreldra með vanlíðan svo sem kvíða eða streitu í foreldrahlutverki að leysa úr sínum vanda.

Þetta er gríðarlega ódýr leið miðað við forvarnargildið og áhrifin á viðkomandi börn síðar. Ef gripið er inn strax er hægt að koma í veg fyrir mikinn vanda síðar. Hefur mikil áhrif fyrir fjölskyldur í landinu sálrænt séð og beinan kostnað sem fellur á heilbrigðiskerfið, menntakerfið og félagslega kerfið, segir Gunnlaug.