Suður með sjó

Sigurður Bogi Sævarsson

sbs@mbl.is

Nú förum við í skemmtilegan helgarbíltúr og erum stödd á Reykjanesinu. Úr Sandgerði liggur leiðin til suðurs. Vegurinn um hraunið er mjór og hlykkjóttur og hlaðnir grjótgarðar við tún og eyðibýli setja svip sinn á umhverfið. Landslagið er hrjóstrugt en svipur þess sterkur. Gömul hús eru hér á nokkrum stöðum og úti í hafinu er Eldey, dulúðleg að sjá. Hvalsneskirkja er rétt fyrir sunnan Sandgerði, vígð 1887. Sr. Hallgrímur Pétursson þjónaði hér á miðri 17. öldinni og á hlaðinu við kirkjuna fangar listaverk augað; mynd af sálmaskáldinu höggvin í stein af Páli Guðmundssyni, myndhöggvara á Húsafelli.

Fremsta fiskiver landsins

Hvalsneskirkjan sést víða frá, bæði af landi og sjó, en ein fjölfarnasta siglingaleiðin við Íslandsstendur er hér. Fraktarar fara nokkuð djúpt fyrir utan en fiskiskipin nær landi og þeim til halds og trausts eru ljósvitarnir sem hver hefur sitt merkjamál. Enginn ætti að velkjast í vafa.

Stafnes, sem er innan landamæra Suðurnesjabæjar, er skammt sunnan við Hvalsnes og þar búa um 10 manns á fjórum bæjum; Heiðarbæ, Bala, Nýlendu og Austur-Stafnesi. Fyrr á öldum bjuggu hér þó stundum 200-300 manns og hermt er í gömlum bókum að fyrr á öldum hafi Stafnes á vetrarvertíðum verið fremsta fiskiver landsins.

Um miðja 18. öld fór vegur staðarins svo að dala, enda var útræði og lending erfið og náttúruöflin aðsópsmikil. Má þar tiltaka Básendaflóðið sem gekk yfir 9. janúar 1799 og eyddi verslunarstaðnum Básenda sem er skammt frá Stafnesi. Básendi var rústir einar eftir flóðið og byggðist ekki aftur.

Hafnir og herinn

Á landakorti er Reykjanesskaginn eins og skór að sjá. Garðskagi er táin og Reykjanestá er hællinn. Ósbotnar eru á ilinni; vík sem gengur inn í landið milli Stafness og Hafna. Á meðan Varnarliðið var á Keflavíkurflugvelli var svæðið innan girðingar, enda hernaðarmannvirki þar. Þegar herinn fór af svæðinu árið 2006 var svæðið opnað aftur og leiðin er greið í Hafnir; 100 manna þorp sem er í Reykjanesbæ. Þar er nú starfrækt seiðaeldisstöð en flestir sækja vinnu sína út í frá.

Sjávarútvegur og skyld starfsemi voru lengi hryggjarstyggið í byggð og atvinnu í Höfnum. Þá gaf Sámur frændi líka vel á garðann, en sú var tíðin að umsvif og tekjur frá hernum á Keflavíkurvelli flóðu inn í Hafnir eins og víðar á Suðurnesjum. Þá má þess geta að úr Höfnum voru systkinin Vilhjálmur og Elly Vilhjálms, söngvararnir góðu sem nutu fádæma vinsælda þjóðarinnar.

Fánarnir í Sandvík

Í Sandvík, sunnan við Hafnir, var verulegur hluti kvikmyndar Clints Eastwoods Fánar feðranna ( Flags of Our Fathers ) tekinn upp árið 2005 á vegum bandaríska kvikmyndaframleiðandans Warner Bros. Fjölmargir Íslendingar voru aukaleikarar í kvikmyndinni, en baksviðið var hin fræga fréttamynd þegar sex bandarískir hermenn reistu fána sinn á vígvellinum á Kyrrahafseyjunni Iwo Jima í Japan í blálok seinni heimsstyrjaldar. Kvikmyndin var fjölsótt, enda þótti takast vel að ná andblæ sögunnar. Þar hafði stórbrotið umhverfið eflaust einhver áhrif.

Upp af Sandvík er gjá þar sem jarðfleka Evrasíu og Norður-Ameríku rekur hvorn frá öðrum, sem nemur 18-19 mm á ári. Brú var sett yfir gjána fyrir allmörgum árum og er vinsæll viðkomustaður ferðamanna, sem ganga milli heimshluta sem sennilega verður hvergi annars staðar jafn greiðlega gert.

Við álfubrúna er ágætt útsýni suður að Reykjanestá; fjallinu Valahnúk sem stendur á sjávarbrún sem sífellt brotnar úr og Bæjarfelli þar sem Reykjanesviti stendur. Ekki þarna langt frá er Gunnuhver; þar sem jörðin kraumar.

Olíuskipið og forsetinn

Skammt frá Reykjanesvita staðnæmumst við hjá kúptum hól sem lætur ekki mikið yfir sér. Af honum má sögu segja. Þannig var að snemma árs 1950 strandaði olíuskipið Clam við Reykjanestá. Vegna björgunar verðmæta þurfti að koma þangað ýmsum búnaði, sem var erfitt enda enginn vegurinn um hraun og sanda. Talað var við ráðandi menn um mikilvægi vegagerðar, en lítið gerðist. Varð því úr að Hafnamenn gengu á fund Sveins Björnssonar, forseta Íslands, sem var allur af vilja gerður. Sveinn hafði samband fljótlega og sagði farir sínar ekki sléttar. Ráðamenn gæfu sér engin svör sem treystandi væri. Mælti með að forsetaembættinu væri úthlutuð spilda á Reykjanesi undir því yfirskini að þar mætti reisa sumarbústað.

Þetta var heillaráð. Fljótlega var farið að skarka á ýtum að hæðinni, sem komst í vegasamband 1953. Þá var Sveinn Björnsson forseti látinn, bústaðurinn aldrei reistur en staðurinn er síðan nefndur Forsetahóll.