Hóteleigendur kanna vígstöðuna

Baksvið

Baldur Arnarson

baldura@mbl.is

Reglur fjármunaréttar gætu haft áhrif á réttarstöðu hótela þegar kórónuveirufaraldrinum lýkur. Óviðráðanlegar hindranir, í þessu tilviki bann við komu ferðamanna til landsins, komi enda í veg fyrir að fyrirtækin geti efnt samninga.

Þetta má ráða af álitsgerð sem Viðar Már Matthíasson, fyrrverandi hæstaréttardómari og rannsóknarprófessor við lagadeild Háskóla Íslands, vann fyrir Fyrirtæki í hótel- og gistiþjónustu (FHG).

Viðar Már er einn helsti sérfræðingur landsins í kröfurétti.

Lögmaður FHG fór þess á leit við Viðar Má að hann athugaði réttarstöðu félagsmanna gagnvart viðsemjendum þeirra. Nánar tiltekið stöðu fyrirtækjanna vegna samninga um leigu á fasteignum og lánveitingum til rekstrarins með hliðsjón af aðstæðum vegna kórónuveirufaraldursins.

Milljarðar í húfi

Ljóst er að ferðabannið mun hafa langvinn áhrif á ferðaþjónustuna. Að sama skapi er ljóst að um milljarða króna gæti verið að tefla fyrir hótelin. Annars vegar hafa mörg þeirra fjárfest mikið síðustu misseri og hins vegar eru mörg leigutakar og hafa horft fram á tekjuhrun. Niðurstaða samninga við leigusala, eða lánardrottna, gæti því jafnvel ráðið úrslitum um eignarhald hótelanna þegar faraldrinum lýkur. Því er mikið í húfi.

Félagsmenn í FHG hafa ríflega 80% markaðshlutdeild á markaði sem telur tæplega 11 þúsund herbergi, samkvæmt áætlun Hagstofunnar.

Þótt álitsgerðin hafi verið unnin fyrir hóteleigendur gæti hún átt við fyrirtæki í öðrum greinum sem horft hafa fram á tekjuhrun vegna faraldursins og því ekki getað efnt samninga.

Grundvallarregla í kröfurétti

Viðar Már gerir grein fyrir þeim fjórum reglum íslensks og norræns fjármunaréttar sem hann telur að gætu haft áhrif á þær samningsskuldbindingar sem um ræðir. Niðurstaðan er studd dómafordæmum en tekið er fram að ástand sem þetta sé án fordæma.

Það hafi þýðingu fyrir beitingu þessara reglna að enginn hafi getað undirbúið aðgerðir eða búið í haginn til að takast á við það ferðabann, sem stjórnvöld settu á vegna faraldursins.

Þá sé það grundvallarregla í kröfurétti að skyldan til að efna peningagreiðslu sé rík. Í því efni séu meiri kröfur gerðar til þess að óviðráðanleg atvik, eða annars konar hindranir, hafi réttaráhrif en þegar um efndir á annars konar samningsskyldum er að ræða.

Umræddar fjórar reglur geti leyst aðila undan þeirri skyldu að efna samninga.

Útilokað að efna skyldur

Í fyrsta lagi svonefnd force majeure-regla en hún varðar ófyrirséð og óvænt ytri atvik sem koma í veg fyrir efndir. Það má ráða af skrifum Viðars Más að hann telji fyrirtæki í FHG geta borið regluna fyrir sig og með því forðast vanefndarúrræði leigusala og lánastofnana.

„Það má reyndar fullyrða að núverandi ástand, þar sem stjórnvöld á Íslandi og öðrum ríkjum hafa með ákvörðunum sínum komið í veg fyrir að erlendir ferðamenn komi til landsins, séu óviðráðanleg ytri atvik sem leiði til þess að útilokað sé fyrir fyrirtæki í FHG að efna skyldur sínar samkvæmt samningum... Niðurstaðan um þessa reglu er sú, að það kunni vel að vera að henni megi beita. Almennt ætti hún að eiga við. Óvissan liggur fyrst og fremst í því að ekki er unnt með almennum hætti að segja til um hver réttaráhrifin geta orðið, þ.e. í hve víðtækum mæli fyrirtæki í FGH gætu losnað undan vanefndaúrræðum viðsemjenda sinna,“ skrifar Viðar Már m.a.

Forsendur brostnar

Í öðru lagi geti reglan um brostnar forsendur átt við í þessu sambandi.

Viðar Már skrifar til skýringar að reglunni sé „ætlað að hafa áhrif á það að hvaða marki sá, sem í fyrstu umferð verður fyrir áföllum af því aðstæður eða forsendur, sem samningur er reistur á, breytast eða bresta, geti velt þeim áföllum yfir á viðsemjanda sinn“.

„Reglan um brostnar forsendur er ekki bundin við tilteknar tegundir samninga og henni verður beitt hvort heldur sem aðalskylda samningsaðila felst í greiðslu peninga, eða annars konar greiðslu. Reglunni hefur verið beitt í mun fleiri tilvikum en reglunni um force majeure,“ skrifar Viðar Már.

Hann spyr svo hvort reglan geti átt við fyrirtæki í FHG. „Niðurstaðan er vissulega atviksbundin, en gæti í mörgum tilvikum leitt til þess að leysa félagsmenn í FHG að einhverju leyti undan samningsskyldum sínum, eða veita þeim færi á að losna frá samningi, án skaðabóta... Reglan um brostnar forsendur tekur mið af atvikum, sem koma til eftir samningsgerðina sjálfa. Hún hefur það hlutverk að létta skuldbindingum af samningsaðila, þegar forsendur sem voru ákvörðunarástæða hans, og viðsemjanda hans var kunnugt um, breytast eða bresta. Reglan miðar við að dómari leiðrétti samninginn af þessu tilefni, þó þannig að það sé ekki ósanngjarnt í garð viðsemjandans,“ skrifar Viðar Már.

Þótt báðir samningsaðilar telji ferðabann vafalaust fela í sér breyttar forsendur geti það farið eftir atvikum „hvernig skorið verður úr um það hvort og þá hvernig eigi að létta samningsskyldum af til dæmis félagsmönnum í FHG“. Þá sé reglan ólögfest og því kunni að vera meiri álitamál um hvernig henni verður beitt. Þó megi fullyrða að erfiðara verði að beita reglunni um lánssamninga en leigusamninga.

Víðtækasta ógildingarreglan

Í þriðja lagi geti fyrirtæki FHG notið verndar vegna ógildingarreglunnar (og hliðrunarreglu) í 36. grein samningslaga, sem gildi um allar gerðir samninga. Hún sé víðtækasta ógildingarreglan í íslenskum rétti.

Fyrir liggi fjöldi dóma Hæstaréttar þar sem reglunni er beitt til þess að ógilda samninga, eða hliðra til skyldum samningsaðila.

Viðar Már skrifar að hún geti sérstaklega átt við um fyrirtæki sem eru með leigusamninga um húsnæði.

„Spurningin snýst um það hvort það sé ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju fyrir leigusala eða lánveitanda að bera fyrir sig samning vegna þeirra atvika, sem komu til eftir samningsgerð og hafa leitt til þess að koma ferðamanna inn í landið hefði svo gott sem stöðvast með öllu. Er það sanngjarnt að krefjast fullra efnda á leigusamningum og lánssamningum við slíkar aðstæður? Er það frekar andstætt góðri viðskiptavenju?

Miðað við dóma, sem raktir eru að framan, má fullyrða að reglan gæti átt við og beiting hennar er um margt heppileg þar sem hún á jafnt við um peningakröfur og réttaráhrif hennar eru fjölþættari en flestra annarra ógildingarreglna,“ skrifar Viðar Már.

Verður ekki skaðabótaskyldur

Í fjórða lagi geti það falist í reglunni um stjórnunarábyrgð að „kaupandinn losnar við skaðabótaábyrgð á meðan hindrun, sem lýst er í greininni, kemur í veg fyrir að hann geti greitt réttilega. Þegar hindrun er aflétt raknar greiðsluskylda hans við og ef hann ekki greiðir þá verður hann skaðabótaskyldur.“

Viðar Már skrifar að lokum að fræðimenn hafi sett fram vangaveltur um hvað geti talist til hindrunar í þessu efni. „Oftast er talað um stríð eða innanlandserjur, truflun í greiðslumiðlun, bruna og þess háttar. Hvergi er að sjá að alheimsfaraldur sjúkdóms og bann við komu ferðamanna til lands, sem stöðvar rekstur í marga mánuði eða misseri, sé tekið til athugunar. Líklega sýnir það hvað sú staða, sem nú er uppi, er einstök. Það er mín skoðun að rök séu fyrir því að um sé að ræða hindrun í skilningi reglunnar um stjórnunarábyrgð,“ skrifar Viðar Már Matthíasson.

Nánar er fjallað um þetta mál á viðskiptasíðu Morgunblaðsins í dag.