Hernámið gerbreytti þjóðlífinu

Sviðsljós

Guðmundur Magnússon

gudmundur@mbl.is

Á morgun, sunnudaginn 10. maí, eru 80 ár liðin frá því að Ísland var hernumið af Bretum. Seinni heimsstyrjöldin var þá hafin og tilgangur hernámsins var að koma í veg fyrir að Þjóðverjar næðu landinu á sitt vald og kæmu hér upp bækistöðvum fyrir flota sinn og flugher. Þeir höfðu þá hertekið Danmörku og Noreg og fleiri lönd og beindu sjónum hingað norður. Óhætt er að segja að allur þorri landsmanna hafi fagnað því að það voru breskar hersveitir en ekki þýskar sem stigu á land í Reykjavík og dreifðu sér síðan um landið. Síðar um sumarið komu á þriðja þúsund kanadískir hermenn hingað til að styrkja breska herliðið. Þegar mest var 1941 voru hér um 28 þúsund breskir hermenn. Það ár var gerður herverndarsamningur á milli Íslands og Bandaríkjanna og leystu bandarískir hermenn smám saman næstu misserin hina bresku af hólmi að miklu leyti. Þegar mest var sumarið 1943 voru samtals um 50 þúsund breskir og bandarískir hermenn hér. Voru um 80% þeirra suðvestanlands. Íslendingar voru aðeins um 120 þúsund um þær mundir og þar af voru Reykvíkingar um 40 þúsund.

Markar kaflaskil

Hernámið hafði gífurleg áhrif á allt þjóðlíf og efnahagslíf á Íslandi og markar kaflaskil í sögu Íslands á síðari tímum. Íslendingar höfðu búið við kreppu og talsvert atvinnuleysi nær allan fjórða áratuginn, en í kjölfar hernámsins fengu allar vinnufúsar hendur verk að vinna og kjör launafólks gerbreyttust til batnaðar. Hersetunni fylgdu miklar framkvæmdir og margvísleg viðskipti hermannanna við Íslendinga. Mestu skiptu þó samningar sem tókust við Breta og Bandaríkjamenn um utanríkisverslunina, en þeir tryggðu að allar útflutningsvörur landsmanna seldust. Landsmenn höfðu nóg að bíta og brenna öll styrjaldarárin og bjuggu við kjör sem styrjaldarþjóðirnar í Evrópu gátu ekki látið sig dreyma um.

Friðþór Eydal, sem rannsakað hefur umsvif erlendu herliðanna hér á landi og skrifað um það bækur, segir að viðbúnaður Breta og Bandaríkjanna hér hafi miðast við að hefta siglingar þýskra herskipa og kafbáta og verja skipaleiðir á Atlantshafi. Varnirnar hafi fyrst og fremst miðast við svæði þar sem voru hafnir eða aðstaða til flugvallagerðar og starfrækslu sjóflugvéla með vegartengingu við aðra landshluta svo sem á Suðvesturlandi, við Húnaflóa, Eyjafjörð og á Austurlandi.

Viðbúnaðurinn var mestur á höfuðborgarsvæðinu en Reykjavíkurhöfn var lykillinn að liðs- og birgðaflutningum til landsins. Bretar lögðu flugvelli í Kaldaðarnesi og í Reykjavík en Bandaríkjamenn reistu stóra flugbækistöð við Keflavík og lék hún stórt hlutverk í loftflutningum þeirra til Bretlands. Eftirlitsskip og fylgdarskip skipalesta höfðu aðstöðu í Hvalfirði og áðu einnig í Seyðisfirði. Hvalfjörður lék stórt hlutverk í siglingum skipalesta með hergögn og birgðir frá Bretlandi og Bandaríkjunum til sovéskra hafna á Kólaskaga og við Hvítahaf þegar mest á reið á árunum 1941 og 1942.

Minjar frá stríðsárunum

Friðþór segir að herliðin hafi flutt ógrynni tækja og búnaðar til Íslands, t.d. rúmlega 4 þúsund bifreiðar og önnur farartæki auk fjölda flugvéla. Reistar voru um 12 þúsund braggabyggingar ásamt um eitt þúsund smærri stein- og timburhúsum í rúmlega 300 íbúðahverfum. Friðþór segir að um þrjú þúsund farartæki hafi verið flutt aftur úr landi ásamt margvíslegum búnaði. Árið 1944 hafi samist við stjórnir Bretlands og Bandaríkjanna um að íslenska ríkið annaðist kaup og endursölu á öllum fasteignum og búnaði sem ekki yrði fjarlægður til þess að tryggja innheimtu lögboðinna aðflutningsgjalda. Hafi ríkissjóður fengið eignirnar á vægu verði en jafnframt tekið yfir skuldbindingar gagnvart landeigendum. Hafi Sölunefnd setuliðseigna verið sett á fót til að annast verkið ásamt því að bæta skemmdir á landeignum fyrir ágóða af endursölu til landsmanna. Hann segir að í allmörgum tilvikum hafi landeigendur fengið greitt fyrir að sjá sjálfir um landlögun en sumir heykst á því og séu það nánast einu staðirnir þar sem mannvirki eða minjar standi eftir frá hersetunni fyrir utan flugvellina í Reykjavík og í Keflavík og olíu- og hvalstöðina í Hvalfirði sem voru áfram í notkun.

Að sögn Friðþórs varð hermönnunum alls ekki eins vel ágengt í samskiptum við íslenskar stúlkur og oft er látið í veðri vaka. „Ástandið“ svonefnda hafi í raun ekki verið neitt frábrugðið því sem jafnan gerist á stöðum þangað sem ungir vermenn hópast eða í síldarplássum, þótt fjöldi aðkomumanna næði óþekktum hæðum á stríðsárunum. Hann segir að langflestir hermannanna hafi ekki átt neinn „séns“ í stúlkurnar sem flestar hafi ekki virt þá vilits. Bandaríkjaher hafi þegar á leið lagt bann við giftingum liðsmanna sinna. Ákvörðunin hafi ekki verið einskorðuð við Ísland og byggst á því að stjórnvöld vildu forðast að þurfa að annast framfærslu fjölskyldna sem stofnað væri til með óvissa framtíð og e.t.v. í einmanaleik fjarri heimahögum.

Íslendingar voru ekki beinir þátttakendur í hernaðinum en bækistöðvar bandamanna og aðstaða í landinu áttu þátt í að flýta fyrir sigri í styrjöldinni. Landsmenn veittu mikilvægan stuðning, t.d. með sölu matvæla og annarra framleiðsluvara sem kom Bretum afar vel.

Ekki varhluta af ógnunum

Þótt styrjöldin færði þjóðinni auðsæld og umbætur fór hún ekki varhluta af ógnum hennar. Alls fórst að sögn Friðþórs 151 Íslendingur af hernaðarvöldum svo fullvíst sé talið og skjótur efnahagsuppgangur og herseta höfðu langvarandi þjóðfélagsumrót í för með sér. Bandamenn misstu alls nærri 900 manns hér við land og í stríðslok hvíldu 510 erlendir hermenn og sjómenn í íslenskri mold. Þar af voru rúmlega 200 Bandaríkjamenn en líkamsleifar þeirra voru síðar fluttar til heimalandsins.

Friðþór segir að allmikið sé til af lýsingum á viðhorfi hermannanna til landkosta eða ókosta og dvölinni í landinu almennt, en fremur

lítið um viðhorf til landsmanna. Þetta stafi einfaldlega af því að sárafáir kynntust í raun eða áttu náin samskipti við landsmenn.

„Nú gerir fólk sér vart grein fyrir hversu tungumálakunnáttan var lítil og erfiðlega gekk að eiga gagnleg samtöl þannig að fólk kynntist högum hvert annars í raun. Flest viðhorfin á báða bóga eru því byggð á því sem fólk sá úr fjarlægð, og upplifði í einhverjum tilvikum, en ekki síst á sögusögnum og getgátum sem gengu manna á milli í fásinninu enda fréttaflutningi strangar skorður settar. Þeir sem kynntust í raun sínum líkum, t.d. liðsforingjar eða menntamenn, báru hverjir öðrum jafnan vel söguna og sama er að segja um þá sem áttu í viðskiptum eða bjuggu í návígi,“ segir Friðþór.