Um kórónur og orður

Það er engum blöðum um það að fletta að þeir sem stýrðu varnarviðbrögðum Íslendinga gagnvart kórónuveirunni náðu prýðilegum árangri sem þjóðin metur.

Aðalmarkmiðið

Þegar lagt var í þann leiðangur voru markmið hans m.a. útskýrð með því að óhjákvæmilegt væri að tryggja að kúrfa smitaðra risi sem lægst, og þar með önnur kúrfa, mun lægri vonandi, en sýnu alvarlegri, sú sem mælir þá sem verða illa veikir og lenda á mannfrekustu deildum sjúkrahúsanna, sem kalla á sérhæfðan búnað sem er ekki óendanlegur. Þriðja kúrfan mælir svo það sem afdráttarlausast er.

Í öllum þróuðum ríkjum komu sérfræðingar mjög að ákvörðunum þeirra sem fara með þjóðarumboðið á hverjum stað. Upplýsingar frá Bretlandi, þar sem heimsþekktir vísindamenn frá öflugustu háskólum voru í hópi þeirra sem veittu ríkisstjórninni formlega ráðgjöf, sýna að vísindamenn, hoknir af grundvallarfróðleik, urðu í byrjun að fikra sig áfram gagnvart þessu sérstaka afbrigði, enda framan af villandi upplýsingagjöf um smitleiðir og ekki síst þá sem greiðust er. Innan fárra vikna kom í ljós að flestar sambærilegar þjóðir tóku áþekkar ákvarðanir sem féllu að sambærilegum meginsjónarmiðum. En þó var meiningamunur og jafnvel mismunandi „vísindalegur smekkur“ sem réð allmiklu um stefnuna, sbr. deilur um sænsku aðferðina.

Sérstaða Íslands

Ekki er ólíklegt að um margt sé hægara að eiga við slíkan faraldur í fámennu og tiltölulega víðáttumiklu land. Einnig má gefa sér að til að mynda í alræðisríki, þar sem persónulegur réttur og friðhelgi lýtur öðrum lögmálum en í lýðræðisríki, eigi stjórnvöld auðveldari leiki. Sama gildir þar um upplýsingagjöf, sem ólíklegt er að nokkur burðugur aðili þori að draga í efa, þótt hún hrópi á athugasemdir og tortryggni.

Tilkynningum frá yfirvöldum á slíkum slóðum fylgja allar þær refsiheimildir sem þarf til að fylgja þeim fram án andófs.

Hér voru tilmælin fyrirferðarmikil og valt mikið á að þeim yrði vel tekið. Undan þeim viðbrögðum þurfti ekki að kvarta. Auðvitað eru tilteknar almennar heimildir fyrir hendi í lögum um ramma viðbragða í sóttvörnum.

Eins og áður sagði náðu Íslendingar í upphafi einstæðum árangri við að kæfa sín smit í fæðingu.

Slíkt tókst reyndar vel víðar, svo eftir var tekið, og hafa Suður-Kórea og Singapúr verið nefnd til þeirrar sögu. Í seinna landinu kom pestin reyndar upp aftur. Singapúr er lítið land og mjög þröngbýlt en á móti kemur að þar er agi mjög mikill, snyrtimennska og hreinlæti viðbrugðið og viðurlög skilvikari í slíkum efnum en víðast þekkist.

Of góður árangur?

En um leið og við getum með réttu fagnað góðum og jafnvel undraverðum árangri er ekki með öllu útilokað að við séum, að hluta til, hugsanlega orðin fórnarlömb hans.

Í byrjun var nokkuð rætt um hjarðónæmi og smit í sömu andrá og jafnvel fákunnandi leikmenn áttuðu sig á því um hvað var að tefla. Sem sagt það, að þegar allstór meirihluti þjóðar hefur tekið smit lokast leiðir veirunnar. Þótt bullandi smitaður stórmeistari dúkki upp af skíðasvæðinu þá er gestrisni í garð veirunnar í lágmarki. Hún mætir mótefnum þar sem hana ber að garði. Og þó hún nái loks einum er hann lengi að koma veirunni áfram. Vafalítið er að margir höfðu bundið vonir við að það tækist allt í senn, að verja þá sem veikir eru fyrir og sjá til þess að þeir smituðust hratt sem líklegir voru til að hrista af sér veiruna og loks að gulltryggja að spítalakerfið stíflaðist ekki. Aldrei skal vanmetið eða vanþakkað þetta sem best tókst. Og kannski var ekki raunhæft að telja að samræma mætti allt heila dæmið. Nú er opinberlega rætt um að sennilega hafi aðeins um 5% þjóðarinnar smitast. Því mundi leikmaður ætla að með því hlutfalli sé fjarri því að vera öruggt að það stóra markmið hafi náðst að fletja kúrfu smitaðra svo út að kúfurinn gæti aldrei sett getu spítalakerfisins í hættu.

Er hálfleikur? Höfum við úthald?

Spurningin er enn þá þessi: Haldi plágan sínu striki eftir að „heimurinn“ opnast á ný, munu þá Íslendingar endilega standa miklu betur að vígi en aðrir?

Nú sést því fleygt, af mismikilli alvöru þó, að eflist veiran að þrótti á ný, þá yrðum við hér, með okkar 5% innbyggðu vörn, komin með öllu lakari stöðu en ýmsir aðrir. Þá væri jafnvel vænlegra að halda sig á Ítalíu miðri, í New York eða á Bretlandi, sem öll hafa fengið á sig hrikaleg högg.

Hvað sem slíkum vangaveltum líður er nauðsynlegt að fara yfir það með almenningi hvaða viðbragðsáætlanir séu til staðar blási veiran til nýrrar sóknar. Aðstæðurnar í byrjun febrúar komu mönnum í opna skjöldu og heimskulegt er að leita að sökudólgum vegna þess. En núna þekkja menn óvininn og við getum ekki vikið okkur undan því að vera búin undir hið versta um leið og við vonum það besta.

Reyndar segir sagan að það sé einmitt öflugur undirbúningur undir það versta sem sé helsta trygging þess að allt fari vel.

Nærri aldargömul orða

Því var slegið upp í einhverjum fjölmiðlum í vikulokin að tilteknir forsætisráðherrar hefðu hafnað því að þjóðhöfðinginn veitti þeim heiðursmerki hinnar íslensku fálkaorðu. Íslenska fálkaorðan á aldarafmæli næsta sumar. Það er ekki vitað til þess að hún geri nokkrum manni mein, öðru nær og tilveru hennar fylgja óveruleg útgjöld. Af einhverjum ástæðum þykir sumum flott og jafnvel stórmannlegt að hnýta ónotum í hana.

Forseti veitir fámennum hópi Íslendinga fálkaorðu tvívegis á ári og hefur jafnan verið haldið hófsamlega á.

Orðunni fylgir vissulega virðing og viðurkenning. En ekkert annað. Hún opnar engar dyr. Hún færir ekki fjármuni til. Veitingin færir menn ekki um set í mannlífinu. Stundum má skynja að orðuveitingin sé augljóslega vísun í verk og framgöngu þess einstaklings sem viðurkenninguna fær. En stundum ber hún með sér að sá fær orðuna ekki síður sem fulltrúi sinnar stéttar, þótt í leiðinni sé horft til ágætis hans. Fer þetta tvennt iðulega vel saman.

Hluti af veruleika embættisins

Þegar forsætisráðherra er veitt þessi orða þá er ekki verið að halda því fram að einhverjir telji að hann hafi staðið sig umfram væntingar í sínu starfi.

Forsætisráðherrann er æðsti valdamaður landsins, þeirra sem bera ábyrgð á starfa sínum. Hann fær því oftast orðuna snemma á sínum ferli þar. Hún er því í hans tilviki einkum embættistákn, sem er eðlilegt að hann beri í þau fáu skipti sem tilefni gefast og er þá í samræmi við stöðu hans gagnvart til að mynda fulltrúum erlendra ríkja. Forseti landsins er meistari orðunnar og ber einn innlendra manna keðju auk stórkrossins og stjörnu hans. Hvort tveggja fær hann á sínum fyrsta degi í embætti. Í tilviki forseta og forsætisráðherra eru þarna táknræn heiðurmerki, samtengd embættunum, eins og tíðkast með mörgum öðrum þjóðum. Ekki er verið að leggja mat á verk þeirra eða persónulega eiginleika með neinum hætti.

Keðja forsetans er þó ekki bundin persónu hans, því að hann er aðeins handhafi hennar svo lengi sem hann gegnir embættinu. Eftir að þeim starfa lýkur ber hann stórkrossinn og viðeigandi stjörnu. Þessir háttsettu embættismenn fá orðuna til persónulegrar nýtingar, en með þeirri takmörkun þó að gert er ráð fyrir að orðunni sé skilað að orðuhafa látnum.

Hafnaði orðunni. Var það?

Það er oftast látlaus frétt um það þegar orðan er veitt, sem oftast er tvisvar á ári. En það hefur nokkrum sinnum gerst að frétt hafi verið um að einhver hafi „hafnað“ fálkaorðunni og er slíkri frétt þá iðulega slegið meira upp en hinni um þá 15-20 sem fengu orðuna. Slík frétt getur ekki komið frá neinum nema þeim sem telur sig hafa hafnað orðunni.

Forsætisráðherra skipar 4 af 5 mönnum í orðunefnd og bréfritari fylgdist því allvel með þessum málaflokki sín rúmu 13 ár í því embætti. Eftirfarandi hugleiðingar eru byggðar á því og nú kann verklag að vera orðið annað en þá var:

Það er í raun svo að það getur enginn hafnað því að fá fálkaorðuna. Menn geta á hinn bóginn hafnað því að koma til álita við úthlutun. Orðunefnd fer nokkrum sinnum á ári yfir hugmyndir og eftir atvikum yfir tillögur um veitingu fálkaorðu utan hefðbundinnar úthlutunar, ef sérstök þörf er á við önnur atvik. Er hér átt við veitingu orðunnar til íslenskra ríkisborgara. Nefndarmenn starfa launalaust. Á fundum nefndarinnar er rætt í trúnaði hvaða þættir mæli sérstaklega með veitingu orðunnar til tiltekins einstaklings og eftir atvikum hvort eitthvað kunni að mæla á móti slíkri úthlutun.

Þegar ljóst þykir að tiltekinn einstaklingur sé í hópi þeirra sem komi til greina við úthlutun í þetta sinn þá er kannað í trúnaði við viðkomandi hvort hann sjái sjálfur einhverja annmarka á orðuveitingu til hans, ef sú yrði niðurstaðan. Tekið er fram að engin ákvörðun hafi enn verið tekin, málið sé í vinnslu og að sjónarmið hans verði vegin og metin með öðru.

Það kemur fyrir að einstaklingar gefi til kynna að þeim væri ekki endilega þægð í slíkri úthlutun og hafa sínar ástæður fyrir því. Ekki endilega þær að viðkomandi sé uppsigað við fálkaorðuna sem slíka. Honum gæti þótt að margur annar ætti frekar að koma til greina, og jafnvel óttast að orðuveitingin gæti kallað á öfund í „hans hópi“ og þar fram eftir götunum.

Eins gæti hann séð í hendi sér að hugsanleg úthlutun til hans sé öðrum þræði almenn virðing við fólk á áþekku sviði og gæti þótt að aðrir gætu verið jafngóðir eða betri fulltrúi stéttar, listgreinar, eða fræðasamfélags en hann.

Ef hins vegar slík athugun sýnir að augljóst sé að einstaklingi væri ekki þægð í því að vera veitt orða er ekki nokkur maður í orðunefnd eða við embætti forseta sem hefði hug á að halda slíkri hugmynd fram.

Viðkomandi er því í raun alls ófær um að hafna orðunni.

En þeir eru auðvitað til sem iða í skinninu að slá sér upp í sínum hópi með því að sýna að þeir, ólíkt öðrum og minni mönnum, séu hafnir yfir tildur, ekki síst hið „úrelta þing“ Steingríms Thorsteinssonar (sem þáði þó orðu síðar). Á öllu veltur að koma því á framfæri að þeir hafi hafnað orðunni. Þeir úthluta því fálkaorðunni til sjálfs sín í hljóði og hafna henni svo með hávaða. Og fá þannig miklu meira „kikk“ út úr gerningnum en hinir sem taka kurteislega á móti við viðhöfn á Bessastöðum.

Vera má að til séu einhver dæmi um „orðuþega“ sem hafi óviljandi eða vísvitandi svarað fyrirspurnum svo þokukennt að þeir hafi náð, þrátt fyrir alla fyrirvara, alla leið á úthlutunarstig og geti því barið sér á brjóst og sagst hafna öllu tildri. En það eru þá undantekningar sem menn hafa haft töluvert fyrir að kalla fram.

Jákvæð nálgun

Nánast allir í þeim fámenna hópi sem forseti afhendir fálkaorðu taka henni af tilgerðarlausri auðmýkt, hógværð og eðlilegu stolti og elskulegu þakklæti til forseta og þeirra sem í hans nafni koma að undirbúningi þeirrar ákvörðunar.

Með þeim þjóðum, þar sem slík virðingarveiting stendur á gömlu merg, eins og í Frakklandi og Bretlandi, eru sérviskulegrar umræður fágætar og fá ekkert flug.

Þar eru hins vegar ýmsar óskráðar reglur í gildi. Til dæmis þessi: Enginn skyldi sækjast eftir orðu frá þjóðhöfðingjanum. Enginn skyldi afþakka orðu úr hans hendi. Enginn skyldi upphefjast vegna hennar, en hann hefur fulla ástæðu til að vera stoltur og þakklátur, eins og efni standa til.

Og ekki orður um það meir.