Að vera eða vera ekki Ketill

Ég þakka Ólafi Bjarna Andréssyni fyrir grein sína ,,Ég vil vera Ketill“ sem hann skrifaði í Morgunblaðið þann 16. janúar og þakka honum áminningu í Morgunblaðinu, þann 13. ágúst. Tilefni skrifa Ólafs er kafli í bók minni ,,Um tímann og vatnið“ en þar rifja ég upp rúmlega 90 ára gamla ritdeilu Ólafs Ketilssonar og Peter Nielsen fuglafræðings frá árinu 1929, um júnídaginn örlagaríka þegar geirfuglinum var formlega útrýmt árið 1844.

Grein Ólafs Bjarna er áhugaverð en ég verð að gera athugasemd við ummæli hans um að að markmið mitt sé að útmála Ketil Ketilsson einn leiðangursmanna sem ,,illvirkja sem eigi að hafa skömm á“. Sjálfur legg ég engan dóm á mannkosti Ketils heldur vek ég athygli á því að árið 1929, næstum 85 árum eftir að fuglarnir voru drepnir, var málið viðkvæmt í fjölskyldu Ketils. P. Nielsen nefnir engin nöfn í grein sinni en þó kallaði greinin á andsvör Ólafs sonar Ketils sem taldi vegið að minningu föður síns. Þegar ég segi að á þessum tíma hafi hvílt skömm yfir geirfugladrápinu sem hafi sett sitt mark á afkomendur þeirra þá er það ekki minn dómur. Andsvör Ólafs árið 1929 sýna að málið var viðkvæmt. Það setti mark sitt á orðspor þeirra sem fóru í þennan leiðangur.

Það er auðvitað langsótt að ,,gráungað“ geirfuglsegg sé talið síðasti geirfuglinn og hvort eggið var brotið eða ekki er Ketill einn til frásagnar um í skýrslum um málið. Í bókinni ,,Who killed the Great Auk“ eftir Jeremy Gaskell, er ýjað að því að Ketill hafi brotið eggið í ógáti en ekki þorað að viðurkenna það. Eggin voru verðmæt meðal safnara og eggið hefði borgað upp ferðina eitt og sér hvort sem fuglar hefðu náðst eða ekki.

Allir sem voru í feigðarför geirfuglsins árið 1844 báru ábyrgð og hver drap hvaða fugl í hvaða röð skiptir ekki höfuðmáli, allir á bátnum hljóta að hafa fengið sinn hásetahlut. P. Nielsen telur árið 1929 að Ólafur Ketilsson hafi verið fullviðkvæmur fyrir umfjöllun sinni, en telur að heilbrigð skynsemi hefði átt að segja samtíðarfólki Ketils að þyrma dýrunum og leyfa stofninum að jafna sig.

Ketill Ketilsson var fæddur árið 1823, fyrir næstum 200 árum. Þegar ég skrifa mína bók árið 2019, 175 árum eftir að geirfuglinum var útrýmt, bjóst ég ekki við að nokkur núlifandi maður teldi sig vera aðila að málinu, ekkert frekar en að afkomendur Sveinbjarnar Egilssonar taki Pereatið nærri sér. Þá vissi ég reyndar ekki að fyrir tæpum 50 árum, árið 1971, hafi geirfugladrápið verið rifjað upp, í þeim tilgangi að því er virðist að sverta afkomendur Ketils með myndbirtingu, upptalningu á afkomendum hans og fyrirsögninni: ,,Hann drap síðasta geirfuglinn“. Þannig að ég skil viðbrögð Ólafs Bjarna og hans ættmenna í því samhengi en það var fjarri mér að höggva í þann sama knérunn.

Sagan um geirfuglinn í bók minni er dæmisaga. Þegar ritdeila Nielsen og Ólafs Ketilssonar stóð sem hæst árið 1929 voru fálkinn og örninn í bráðri útrýmingarhættu og Nielsen fuglafræðingur rifjar upp söguna af geirfuglinum sem víti til varnaðar. Í aðförinni að fálkanum og erninum voru að verki mektarbændur, hreppstjórar og skáld, jafnt forfeður mínir og Ólafs Bjarna. Kaflinn um geirfuglinn er skrifaður til að varpa ljósi á að lífshættir okkar í dag hafa valdið breytingum á sýrustigi sjávar og hækkun á hitastigi jarðar sem kippir grundvellinum undan hundruðum, þúsundum ef ekki milljónum dýrategunda. Þar eru sjófuglar jarðar framarlega í röðinni, álkan, lundinn, langvían og teistan. Vistkerfi jarðar þola ekki svona hraðar breytingar og vísindamenn telja að við séum stödd í miðju 6. stærstu útrýmingu dýrategunda á jörðinni.

Ketill Ketilsson tók þátt í einum leiðangri af mörgum sem útrýmdi dýrategund sem hefur orðið fólki hugleikið æ síðan, núna árið 2020, heilum 175 árum eftir atburðinn, er skrifað honum til varnar. Við tökum upp þráðinn í ritdeilu frá árinu 1929 og varnargrein Ólafs Bjarna er áminning um að gjörðir okkar geta endurómað lengra fram í tímann en okkur órar fyrir.

Í texta mínum árétta ég að ef stórar vistkerfisbreytingar valda hnignun dýrategundar og einhver drepur síðasta parið þá megi ekki benda á þann veiðimann sem sögudólg eins og gert var við Ketil og félaga, sökin liggur annars staðar. Þar sný ég speglinum að sjálfum mér og samtíðarmönnum okkar, við erum Ketill en í stærra og alvarlegra samhengi. Ég tek skýrt fram í texta mínum að Ketill og samferðarmenn hans höfðu ekki yfirsýn eða þekkingu til að vita hvort þetta væru síðustu dýrin í veröldinni. Ég ber blak af þeim og segi að heimurinn sé skýrari í endurliti heldur en í hringiðu atburðarásarinnar, þannig að að túlkun Ólafs Bjarna um að ég telji Ketil vera illvirkja er alröng.

Í dag höfum við fullkominn aðgang að upplýsingum um hvað er að gerast í veröldinni. Við höfum óþrjótandi tækni og samkvæmt mælingum fremstu vísindamanna erum við að glata fjöregginu okkar sem er jörðin sjálf. Þetta fjöregg er gráungað af lífi, en við munum kannski afsaka okkur og segja afkomendum okkar að það hafi verið brotið þegar við komum að því. Þá verða svo margar dýrategundir horfnar að geirfuglasagan verður gleymd og kannski mun fólk hafa brýnni hugðarefni, eins og að forða sér frá því að fara sömu leið og geirfuglinn.