Sjálfsmynd og mikilvægi hennar fyrir leik og störf

Flestir eru sammála því að það er mikilvægt að efla sjálfsmynd og sjálfstraust barna og unglinga. Þetta eru hugtök sem við notum mikið í daglegu lífi, hugtök sem hafa margar skilgreiningar og erfitt getur verið að mæla. Hérna tölum við um sjálfsmynd sem hugtak sem lýsir því hvaða hugmyndir við höfum um okkur sjálf og oftast er það skoðað með því að spyrja spurninga eins og hver er ég og hvernig er ég öðruvísi eða eins og aðrir? Sjálfsmynd byrjar að mótast snemma á lífsleiðinni og getur tekið miklum breytingum með auknum aldri og þroska. Samskipti við aðra og samanburður hefur mikil áhrif á sjálfsmynd sem verður flóknari með aldrinum. Samanburður við aðra felur líka í sér getuna til þess að setja sig í spor annarra og skilja að tilfinningar og reynsla annarra geta verið eins ólíkar og fólkið sem upplifir þær. Flestir eru á þeirri skoðun að vinna með eigin sjálfsmynd sé í raun eilífðarverkefni eða áskorun sem sé í sífelldri endurskoðun. Það felast nefnilega lífsgæði í því að vera með jákvæða sjálfsmynd. Foreldrar og kennarar eru mikilvægar fyrirmyndir og ættu því að vinna í eigin sjálfsmynd og tala um þá vinnu við börnin sín. Rannsóknir sýna að heilinn og þar með hugmyndir okkar um okkur sjálf breytast í takt við það sem við æfum, þjálfum og leggjum áherslu á. Með því að ræða þetta við börn sýnum við gott fordæmi og að sjálfsmynd er ekki einhver fasti sem mótast í æsku og helst óbreyttur eftir unglingsárin.

Í nokkrum lögum

Sjálfstraust er hugtak sem er notað til skoða hvernig við metum eigin verðleika og hvaða tilfinningar tengjast því mati. Flestir eru á því að sjálfstraust sé í nokkrum lögum eða sviðum. Það er til dæmis hægt að vera með hátt sjálfstraust þegar kemur að hreyfingu og íþróttum en lítið sjálfstraust þegar að kemur að námslegri getu og öfugt. Sama á við um útlit, félagslega stöðu og hegðun eða hlýðni, sjálfstraust á einu sviði hefur ekki endilega fylgni við sjálfstraust á öðrum sviðum. Almennt er talið að sjálfstraust á ákveðnu sviði ýti undir frumkvæði sem leiðir til aukinnar getu á því sviði. Það er því til mikils að vinna við að efla sjálfstraust barna og unglinga á þeim sviðum sem þau vilja bæta sig í. Sjálfstraust tengist líka hugtakinu álit á eigin getu (e. self-efficacy) sem er mat á því hversu líkleg börn telja sig vera til að leysa ákveðin verkefni. Því líklegri sem þau telja sig vera því meiri líkur eru á því að þau gefist ekki upp. Ef þau halda áfram að reyna og gefast ekki upp eru síðan meiri líkur á því að þau nái árangri. Það ýtir undir seiglu og færni. Þetta er hins vegar ólíkt sjálfstrausti því ef að barn hefur ekki áhuga á ákveðnu sviði þá skiptir það ekki máli fyrir sjálfstraustið þó þau hafa litla trú á getu á því sviði. Þetta bendir til þess að mikilvægt er að hafa í huga hver eru áhugamál, markmið og hugmyndir barnanna sjálfra.

Robert Weinberg, prófessor og íþróttasálfræðingur, segir að sjálfstraust geti verið lykilinn að andlegri seiglu (e. mental toughness) sem getur leitt til framúrskarandi árangurs til dæmis afreksíþróttafólks. Við vitum að góð hreyfifærni getur ýtt undir jákvæða sjálfsmynd og að börn sem hreyfa sig reglulega eru með meira sjálfstraust en þau sem hreyfa sig lítið. Kenning Csikszentmihalyi um flæði fjallar meðal annars um tengsl sjálfsmyndar og flæðis. Flæði er upplifun sem kemur þegar að jafnvægi er á milli áskorana og færni. Í flæði kemur tilfinning um það að sigrast á eða geta ráðið við eitthvað (e. mastery) og við það eflist sjálfstraustið og það hefur áhrif á sjálfsmyndina. Við nýjar sigraðar áskoranir kemur jákvæð styrking á því að gera hlutina. Í þessu ljósi væri gott að hugsa nám þannig að börn fái alltaf viðeigandi áskoranir sem er líklegt að þau geti leyst með æfingunni og að þau læri að mistökin á leiðinni eru lærdómsrík. Kennarar og foreldrar þurfa líka að hugsa hvort þeir séu með viðeigandi áskoranir í sínu lífi og hvort þeir séu að upplifa flæði í því sem þau eru að gera. Kennari eða foreldri með góða sjálfsmynd gefur meira af sér og er betri fyrirmynd.

Viðeigandi áskoranir

Í kenningu sálfræðingsins Ericsson er áhersla lögð á markvissa þjálfun eða kennslu og viðeigandi áskoranir. Til þess að meta hvað eru viðeigandi áskoranir þarf kennari að þekkja barnið og vita hverjir styrkleikar og veikleikar þess eru. Þetta sýnir líka að mikilvægt er að þekkja hvert er áhugasvið hvers barns og hvar er líklegt að það nái að blómstra. Ef við fáum að sinna því sem veitir okkur ánægju og þar sem áskoranir eru við hæfi fáum við tækifæri til að upplifa flæði. Þetta getur komið fram á hinum ýmsu sviðum, t.d. í námi, íþróttum, tölvuleikjum, skák eða útivist. Öll viljum við að styrkleikar okkar fái að njóta sín og það ýtir undir jákvæða sjálfsmynd.

Tölvunotkun barna og unglinga hefur aukist undanfarin ár og margir foreldrar hafa áhyggjur af henni. Að sjálfsögðu er óhófleg notkun ekki æskileg og mikilvægt að setja skýran tímaramma um hana. Foreldrar þurfa líka að vera góðar fyrirmyndir í þessu sem öðru. Það er líka mikilvægt að skoða hvað börn og unglingar eru að gera í tölvunni eða símanum því þar er líka að finna margt æskilegt og þroskandi í hæfilegu magni. Samfélagsmiðlar ýta undir samanburð og við vitum í raun ekki hvaða áhrif það hefur á sjálfsmynd unglinganna okkar. Rannsóknir benda til þess að óhófleg notkun hafi fylgni við neikvæða sjálfsmynd, félagslega einangrun og aukinn kvíða. Rannsóknir benda einnig til þess að unglingsstúlkur sem eru með tilhneigingu til að draga sig í hlé félagslega sæki mikið í samfélagsmiðla. Netheimur og samfélagsmiðlar breytast hratt og erfitt er fyrir rannsakendur að fylgjast með öllu því sem er að gerast þar. Mikilvægt er að styðja við rannsóknir á þessu því að ljóst er að þarna eru ótal tækifæri til að ná til unglinga og sérstaklega unglinga sem eru í áhættu á félagslegri einangrun. Margir unglingar sem hafa góða sjálfsmynd tala um hvetjandi áhrif samfélagsmiðla, til dæmis unglingur sem sagði nýlega frá því að nú væru allir að birta fallegar myndir í íslenskri náttúru þannig að hann fór að prófa fjallgöngur og birti stoltur myndir á samfélagsmiðlum. Það væri því hægt að skoða þennan hvetjandi þátt samfélagsmiðla meira og hvetja foreldra til að ræða um heilbrigðan samanburð og hversu langt frá raunveruleikanum glansmynd samfélagsmiðla er oft og tíðum.

Að efla sjálfsmynd okkar og sjálfstraust er áskorun sem við öll stöndum frammi fyrir á lífsleiðinni. Margar aðferðir hafa reynst vel til að styðja við jákvæða sjálfsmynd og hér gefst ekki tækifæri til að fjalla um þær allar. Rannsóknir sýna að það er mikilvægt að finna verkefni sem við höfum áhuga á. Við þurfum að gefa okkur tíma til að þróa og æfa kunnáttu og færni í þessum verkefnum. Með æfingunni lærum við að mótlætið er óhjákvæmilegt en með aukinni æfingu minnkar það og við upplifum flæði. Við förum að upplifa jákvæða styrkingu í anda Csikszentmihalyi og jákvæðrar sálfræði. Með því að vera góðar fyrirmyndir setjum við okkur markmið og finnum nýjar ákoranir. Þorum að gera mistök og fara út fyrir rammann.

Hlustum á börnin okkar

Hlustum á börnin okkar og unglingana. Við verðum að taka samtalið til að skilja hverjar eru þeirra hugmyndir um þau sjálf, hver eru áhugamálin og á hvaða sviðum hafa þau trú á eigin getu. Með samtalinu getum við leiðbeint þeim og verið til taks fyrir þau þegar að þau finna sér viðeigandi áskoranir. Leyfum þeim að gera mistök og gefum þeim svigrúm fyrir æfinguna. Það er eina leiðin til að upplifa flæðið sem gerir svo mikið fyrir sjálfstraustið. Ræðum um samfélagsmiðla og hvernig er hægt að setja sig í spor annarra. Hvetjum börn til að nota samanburð á uppbyggilegan hátt. Allt þetta hefur áhrif á það hvernig sjálfmyndin er og verður og það felast aukin lífsgæði í því að vera með jákvæða sjálfsmynd.