Flestir Þjóðverjar vissu af helförinni

Baksvið

Ágúst Ásgeirsson

agas@mbl.is

„Hverfandi lítill hluti“ Þjóðverja var ekki meðvitaður um að helförin væri í gangi á dögum seinna stríðsins, að því er höfundar nýrrar hrollvekjandi heimildarmyndar halda fram. Byggist myndin á viðtölum breska leikstjórans fræga, Luke Holland, við á fjórða hundrað aldraðra Þjóðverja og Austurríkismanna, þar á meðal marga liðsmenn stormsveita Adolfs Hitlers, SS-sveitanna. Verður myndin, „Final Account“ eða „Lokaskýrslan“, frumsýnd á kvikmyndahátíðinni í Feneyjum.

Holland lést í júní í sumar en það tók hann rúman áratug að vingast við fyrrverandi nasista og fá þá til að tjá sig um það sem þeir vissu. Hið rismikla myndverk hans hefur hlotið mikið lof kvikmyndagagnrýnenda.

Tímaritið Hollywood Reporter sagði kvikmyndina „óvenjulega“ og að þar kynni að heyrast síðasti vitnisburður „virkra þátttakenda í hryllingi fangabúðanna“.

Framleiðandinn Sam Pope sagði hinn merkilega vitnisburð sem Holland safnaði saman vera athyglisverðan sakir þess hve löngum tíma hann varði til að ná trausti viðmælenda sinna. Margir þeirra hafi átt í erfiðleikum samvisku sinnar vegna en svo hafi aðrir verið lausir við alla iðrun og verið „stoltir“ af hlutverki sínu í SS-sveitunum, „þar sem treysta mátti hverjum og einum liðsmanni 100%“.

Enn aðrir neituðu því að helförin hefði átt sér stað en játtu því að hafa vitað um fjöldamorðin. „Skellið ekki skuldinni á Hitler,“ sagði einn. „Hugmyndin var rétt... [en gyðingana] hefði átt að reka úr landi,“ frekar en drepa.“

Pope sagði að viðtöl við fólk sem ekki gegndi herþjónustu á stríðstímanum, ekki síst konur, hefðu afhjúpað lygar þess efnis að fáir hefðu vitað í Austurríki og Þýskalandi hvað var á seyði. „Viðkvæðið var að þeir hefðu ekki fengið vitneskju um hryllingsglæpina fyrr en eftir stríð,“ sagði hann við blaðamenn. „Í samtölunum kom í ljós að sá möguleiki var hverfandi lítill. Jafnvel þótt það hafi ekki verið á staðnum eða ekki tekið þátt í þeim þá þekkti fólkið fólk sem hafði hlerað orðróm. Bróðirinn hermaðurinn sem kom heim af vígstöðvunum og sagði allt af létta,“ sagði Pope.

„Fæðast ekki glæpamenn“

Ein af sárköldustu senum myndarinnar er frá Þýskalandi nútímans þar sem ungir nýnasistar hrópa niður aldraðan fyrrverandi SS-hermann og segja tal hans um sakir sínar til þess fallið að þeir „skammist sín fyrir að vera þýskir“. Hrópyrðin löngu áttu sér stað við stóra borðið í tígulegu Wannsee-húsinu í úthverfi Berlínar þar sem lokalausnin, áætlunin um brottvísun úr landi og útrýmingu allra gyðinga á þýskum yfirráðasvæðum, var samin.

Með tilraunum öfgahægrimanna fyrir viku til að ráðast inn í þinghúsið í Berlín eru lexíurnar sem sagan segir okkur augljósar, sagði Pope. „Þessar kröftugu og háskalegu hugmyndakenningar eru enn fyrir hendi og vaxandi að styrk, ekki bara í Þýskalandi og Austurríki, heldur um allan heim.“

Í álitsorðum sínum fyrir myndina hafnar Holland því að fordæma viðmælendur sína sem flestir voru á tíræðisaldri. Hann ólst upp í Þýskalandi og fjölskylda móður hans hvarf í helförinni. „Menn fæðast ekki glæpamenn, þeir eru búnir til,“ skrifaði hann. Vék hann sér samt ekki hjá því að spyrja karla og konur, sem hann vingaðist við, grimmra spurninga.

Meðframleiðandinn Riee Oord sagði augljóst að margir vissu nákvæmlega hvað var á seyði. „Þeir voru „bældir“. Einn þeirra sagði að stæðu 99 manns framan við hann í röð og segðu allt í lagi að slátra gyðingum myndi hann taka undir líka.“ Hið „afbrigðilega yrði mjög eðlilegt við kringumstæður af þessu tagi“.

Heimildarkvikmyndin var sýnd á fimmtudag í Feneyjum, á sama degi og mögnuð og áhrifamikil mynd um fjöldamorð Serba á rúmlega 8.000 Bosníumönnum í Srebrenica sumarið 1995. „Quo Vadis, Aida?“, eða Hvert ferðu, Aida? dregur upp vægðarlausa mynd af því hvernig hollenskir friðargæsluliðar á vegum SÞ afhentu sveitum serbneska hershöfðingjans Ratkos Mladic óbreytta borgara sem leiddir voru til slátrunar. Hlaut hún einnig langvarandi lófatak.

Mladic var dæmdur í 40 ára fangelsi fyrir stríðsglæpadómstólnum í Haag. Hann áfrýjaði þeim dómi og bíður niðurstöðu áfrýjunarinnar.