Ingólfur og virkjanir örlagavaldar

Helgi Bjarnason

helgi@mbl.is

„Ég náði viðtali við býsna marga af frumbyggjunum og reyndi að láta persónurnar koma sjálfar fram og lesendur finna fyrir nærveru þeirra með því að hafa beinar tilvitnanir í fólkið. Einnig fékk ég lýsingar fólks á ákveðnum þáttum, til dæmis úr sláturhúsinu, sem ég notaði beint enda er ég aðeins skrásetjarinn,“ segir Ingibjörg Ólafsdóttir sagnfræðingur sem ritað hefur sögu Hellu og Rangárþing ytra hefur gefið út í tveggja binda riti.

Gamlir og nýir Hellubúar fögnuðu útkomu bókarinnar 15. september en þá voru liðin 93 ár frá því Þorsteinn Björnsson fékk fyrstur verslunarréttindi á staðnum.

Þorsteinn var bóndi úr Vatnsdal í Húnavatnssýslu sem leitaði sér að betri bújörð á Suðurlandi en gerðist verslunarmaður. Hann verslaði fyrst á Rauðalæk en fékk keyptan smáskika úr landi jarðarinnar Helluvaðs árið 1927, við brúna sem þá var yfir Ytri-Rangá, og hóf rekstur hefðbundinnar „brúarverslunar“. Hann gaf versluninni nafnið Hella sem er stytting úr Helluvaði og færðist það nafn á þorpið sem þar byggðist upp.

Skörp pólitísk skil

Ingibjörg segir að heimskreppan á fjórða áratugnum hafi gert út af við verslunina. Eftir það vaknaði áhugi manna á að stofna kaupfélag á Hellu, að sögn Ingibjargar annaðhvort af því að þeim fannst vanta samkeppni í verslun eða af pólitískum ástæðum, og tók það til starfa 1935. Fyrir voru kaupfélög á Rauðalæk og Hvolsvelli. Einhverjir þeirra sem komu að stofnun Kaupfélagsins Þórs á Hellu höfðu hætt vegna ósættis í stjórn Kaupfélags Holtamanna á Rauðalæk. En hver sem upphafleg ástæða var urðu skörp pólitísk skil á milli kaupfélaganna. Sjálfstæðismenn stóðu að Kaupfélaginu Þór á Hellu og skiptu við það en framsóknarmenn stóðu að hinum félögunum sem sameinuðust árið 1948 í Kaupfélag Rangæinga. „Þeir sem tilheyrðu austurhlutanum horfðu til suðurs þegar þeir óku í gegnum Hellu en þeir sem tilheyrðu Kaupfélaginu Þór litu í átt til sjávar þegar þeir óku í gegnum Hvolsvöll,“ segir Ingibjörg.

Ingólfur Jónsson, ungur og efnilegur innanbúðarmaður á Rauðalæk, var fenginn til að vera kaupfélagsstjóri. Hann var vakinn og sofinn yfir kaupfélaginu, þorpinu og hagsmunum bænda innan og utan sýslunnar. Hann tók sæti á Alþingi árið 1942 og var meðal annars landbúnaðar- og samgönguráðherra allan starfstíma Viðreisnarstjórnarinnar.

Hella byggðist upp hægt og rólega á landi úr jörðunum Helluvaði og Gaddstöðum. Ingibjörg segir að mikill kippur hafi komið í þróun kauptúnsins þegar virkjanaframkvæmdir hófust á hálendinu. Þar gat ungt fólk sem annars hefði þurft að leita að vinnu á höfuðborgarsvæðinu eða annars staðar aflað góðra tekna og byggt sér íbúðarhús á Hellu. Þorpið þandist út.

Hella var í Rangárvallahreppi og er nú stjórnsýslu- og þjónustumiðstöð Rangárþings ytra eftir sameiningu nokkurra sveitarfélaga í vesturhluta Rangárvallasýslu árið 2002. Á Hellu eru nú rúmlega 880 íbúar og 1.680 í sveitarfélaginu öllu.

Byggðasöguhring lokað

Ingibjörg ólst upp á Hellu. Henni var falið að annast söguritunina fyrir tólf árum. Hún segist hafa lokið stórum hluta verksins fyrir sjö árum. Síðan hafi orðið hlé fram að endasprettinum sem fólst í uppsetningu bókarinnar og frágangi verksins en það hafi verið ærin vinna enda sé verkið ríkulega myndskreytt. Þar munar mest um gamlar myndir úr safni Helmuths Stolzenwald og Rúdolfs sonar hans en Helmuth var þýskur klæðskeri sem ráðinn var til starfa hjá Kaupfélaginu Þór árið 1942. Gefa myndirnar bókinni sérstakt gildi.

Í Hellubókinni eru merkri sögu Rangárvalla gerð nokkur skil. Með henni er byggðasöguhringnum í Rangárþingi ytra lokað því áður hafa verið gefin út jarða- og ábúendatöl allra hreppanna í vesturhluta sýslunnar.