Frelsistákn og fórnarlamb

Viðtal

Helgi Snær Sigurðsson

helgisnaer@mbl.is

Hin mikla harmsaga bandarísku leikkonunnar Jean Seberg er rakin í kvikmyndinni Seberg sem ástralsk-íslenski leikstjórinn Benedict Andrews leikstýrir og var frumsýnd á kvikmyndahátíðinni í Feneyjum í fyrrahaust. Sýningar á myndinni hófust hér á landi í síðasta mánuði, í Bíó Paradís.

Í myndinni leikur Kristen Stewart bandarísku leikkonuna Jean Seberg sem var ein af stjörnum frönsku nýbylgjunnar á sínum tíma en hún vakti fyrst athygli árið 1957 í hlutverki Jóhönnu af Örk í kvikmynd austurríska leikstjórans Otto Preminger. Gerði leikstjórinn mikla leit að réttu konunni í hlutverkið og segir sagan að um 18 þúsund stúlkur hafi sóst eftir hlutverkinu. Seberg var aðeins 18 ára þegar hún lék í myndinni og brenndist illa við tökur á atriði þar sem Jóhanna er brennd á báli. Kvikmyndin sem gerði hana að stjörnu var À bout de souffle ( Lafmóður í íslenskri þýðingu) eftir Jean-Luc Godard frá árinu 1960 en alls lék hún í 53 kvikmyndum á ferli sínum, bæði í Evrópu og Bandaríkjunum.

Talin hafa svipt sig lífi

Seberg var gift franska rithöfundinum Romain Gary þegar hún hóf ástarsamband við einn af lykilmönnum hinna róttæku mannréttindabaráttusamtaka Black Panthers, Hakim Jamal, sem Anthony Mackie leikur í mynd Benedicts. Seberg studdi líka samtökin með rausnarlegum fjárframlögum og þessi tengsl hennar við samtökin og Jamal vöktu athygli leynilegrar undirdeildar bandarísku alríkislögreglunnar COINTELPRO, sem þá var stýrt af J. Edgar Hoover. Höfðu starfsmenn hennar fylgst náið með Svörtu pardusunum og hófu nú að hlera heimili og síma Seberg og fylgjast með henni. Var upplýsingum lekið í fjölmiðla um þungun Seberg seinna meir og því haldið fram að Jamal væri faðirinn sem var ekki raunin. Seberg áttaði sig fljótlega á því að fylgst væri með henni og heimili hennar hlerað og lagðist það svo þungt á hana að hún reyndi að svipta sig lífi. Hún fannst látin í bifreið sinni, aðeins fertug, árið 1979 og hafði þá verið saknað í níu daga. Talið er að hún hafi svipt sig lífi en það hefur þó aldrei verið staðfest.

Bandaríkin loguðu þá líkt og nú

Benedict Andrews hefur búið á Íslandi um árabil og er nú orðinn íslenskur ríkisborgari. Hann hefur hlotið frama í heimi leikhúss og óperu og hefur t.a.m. leikstýrt uppfærslum fyrir Young Vic-leikhúsið í London og árið 2017 leikstýrði hann Jack O'Connell í Ketti á heitu blikkþaki en O'Connell leikur FBI-manninn Jack Solomon í Seberg . Benedict hefur leikstýrt tveimur Shakespeare-uppfærslum fyrir Þjóðleikhúsið , Lé konungi árið 2010 og Macbeth tveimur árum síðar. Sem leikhúsleikstjóri hefur hann hlotið mikið lof en Seberg er önnur kvikmynd hans í fullri lengd.

Benedict segir að henni hafi verið mjög vel tekið í Feneyjum og víðar og að saga Seberg hafi snert við fólki. Myndin þótti líka eiga erindi við samtímann, baráttu þeldökkra fyrir réttindum sínum og gegn lögregluofbeldi undir yfirskriftinni Black Lives Matter, þ.e. Líf þeldökkra skipta máli. Benedict segir að því miður sé ekki enn búið að leysa úr því kynþáttamisrétti í Bandaríkjunum sem Svörtu pardusarnir vöktu athygli á árið 1968 en þá hefst saga Seberg í kvikmyndinni. „Árin 1968-9 loguðu Bandaríkin og svo margt frá þeim tíma talar til okkar núna,“ segir Benedict. Kerfislægt kynþáttahatur og misrétti virðist þar enn vera við lýði. „Í kvikmyndinni er líka vakin athygli á þeim mannlega kostnaði sem eftirlit með fólki hefur í för með sér,“ segir Benedict og að í tilfelli Seberg hafi slíkt eftirlit kostað leikkonuna geðheilsuna.

„Ég held að saga Jane Seberg sýni manneskju sem var að vissu leyti frelsistákn, í það minnsta var hún það sem leikkona,“ bendir leikstjórinn á. Frammistaða hennar í kvikmynd Godards, À bout de souffle , sýni manneskju sem búi við mikið frelsi og sé afar sátt við sjálfa sig. „Ég held að í Bandaríkjunum á þessum tíma hafi hún verið holdgervingur ákveðinnar hugmyndar um frelsi með því að vera hluti af frönsku nýbylgjunni,“ segir Benedict og að þetta frelsistákn hafi verið eyðilagt af yfirvöldum vegna pólitískra skoðana. Margt í sögu Seberg eigi erindi við fólk í dag.

Lífsglöð, forvitin og óhrædd

–Seberg var bandarísk leikkona en sló í gegn í evrópskum kvikmyndum. Það er mjög óvenjulegt, ekki satt?

„Jú, vissulega. Ég held að Jane Fonda hafi farið svipaða leið en Jean var á undan henni og ég held að það skipti máli hvað varðar efni myndarinnar. Þessi stelpa ólst upp í miðvestri Bandaríkjanna, í Marshalltown í Iowa og hefði því átt að tilheyra einum íhaldssamasta hluta Bandaríkjanna en varð þess í stað ein af stjörnum frönsku nýbylgjunnar og tekur auk þess þátt í róttæku, pólitísku starfi. Hún var líka gift hinum merka, franska rithöfundi Romain Gary og í mínum huga hefur hún alltaf verið hálfgerður brautryðjandi og í kvikmyndinni er reynt að kanna þá hlið á henni. Hún bjó yfir miklum lífsþrótti og forvitni,“ svarar Benedict.

Seberg var óhrædd við að taka áhættu og óttaðist ekki álit annarra á henni þótt hún væri kvikmyndastjarna og milli tannanna á fólki.

Í upphafi kvikmyndarinnar sést Seberg í hlutverki Jóhönnu af Örk þar sem hún er brennd á báli og er atriðið táknrænt fyrir það sem á eftir kemur. Seberg var þó enginn dýrlingur, hélt framhjá eiginmanni sínum með Jamal og varð síðar ólétt að barni Carlos Ornelas Navarra, mexíkósks háskólanema, sem hún kynntist þegar hún var við tökur á kvikmyndinni Macho Callahan í Mexíkó. Í kvikmyndinni lekur FBI-maður þunguninni og framhjáhaldinu í fjölmiðla og lýgur því að Jamal sé faðirinn. „Hún lendir í orrahríð í því sem Jamal kallar stríð hvítu Bandaríkjanna gegn þeim svörtu,“ segir Benedict.

Alltaf að læra

„Mig hafði alltaf langað til að leikstýra kvikmynd og ég hef alltaf verið mikill kvikmyndaunnandi,“ svarar Andrews þegar hann er spurður að því hvers vegna hann hafi snúið sér frá leikhúsi að kvikmyndum. Hann segir leikhúsþjálfunina, að vinna með leikurum, segja sögur og kafa ofan í tilvist mannsins, hafa nýst vel á hinu nýja sviði. Í leikhúsinu hafi hann ekki aðeins verið undir áhrifum þekktra leikhússleikstjóra heldur líka kvikmyndaleikstjóra, manna á borð við Ingmar Bergman og Pasolini sem bundu sig ekki við einn miðil heldur störfuðu líka í leikhúsi og við skriftir. „Þetta er allt hluti af sama starfinu, í mínum huga. Auðvitað þurfti ég að læra margt þegar ég fór að gera kvikmyndir en það á við um alla kvikmyndagerðarmenn, þeir eru alltaf að kanna eitthvað nýtt,“ segir Benedict.

Kvikmyndaleg fegurð

Seberg er afar falleg á að líta, litrík og lýsing gamaldags með vísan til kvikmynda frá því tímabili sem myndin segir frá, sjöunda og áttunda áratugnum. Benedict segir myndina fallega á mjög kvikmyndalegan hátt og virðingarvott við kvikmyndir á borð við The Parallax View eftir Alan J. Pakula, hlerunarmyndina The Conversation eftir Francis Ford Coppola og samsæriskenningaspennumyndir frá þessum tíma. „Mig langaði að ná fram álíka spennu og sjá má í þeim myndum og líka hinni kvikmyndalegu fegurð,“ útskýrir Benedict. Hann hafi hins vegar ekki sóst eftir gamaldags frásagnartækni og viljað gera kvikmynd sem best fengi notið sín á bíótjaldi.

Frá tveimur sjónarhornum

Benedict segir mikilvægt frásögninni að fá bæði sjónarhorn þess sem fylgist með og þess sem er fylgst með, geranda og þolanda. Því var skrifuð í handritið skálduð persóna, Jack, sem fær samúð með Seberg. Eftirlitið hefur áhrif á þau bæði en með gerólíkum hætti. „Við vildum sýna hvernig hann breyttist með því að fylgjast með henni. Þetta er líka myndlíking fyrir kvikmyndaformið, við breytumst líka á einhvern hátt við að fylgjast svo náið með lífi annarra, í nærmynd sem aðeins myndavélin getur boðið upp á. Við breytumst við þessa miklu nánd.“

Talið berst að túlkun Kristen Stewart á Jean Seberg. Benedict segir Stewart og Seberg eiga margt sameiginlegt sem leikkonur. „Fólk er hugfangið af túlkun hennar,“ segir Benedict um Stewart og að hún hafi lagt sig alla fram í tökum og gefið sig algjörlega hlutverkinu á vald.

En hvað er næst á dagskrá hjá Benedict? Jú, vonandi kvikmynd en hann segir allan undirbúning fyrir tökur á henni hafa raskast út af Covid. „Ég hef verið heima að mestu að skrifa,“ segir Benedict og vonast til að komast í tökur sem fyrst. „Ég bý í Reykjavík og hef aldrei verið svona lengi hérna án þess að fara til Keflavíkur,“ segir hann og hlær.