Athafnalíf Uppskipun á timbri úr skipi í Þorlákshöfn, en Kaupfélag Árnesinga kom mjög að uppbyggingu þar, svo úr varð öflugur útgerðarstaður.
Hvolsvöllur Kaupfélag Rangæinga lagði til teikningar að íbúðarhúsum og lánaði fyrir byggingaefni. Þetta var á uppvaxtarskeiði í kringum 1970.
Guðjón Friðriksson
Stórhýsi Bygging Kaupfélags Árnesinga við Austuveg var reist árið 1946 og var eitt af stærstu verslunarhúsum landsins. Verslun félagsins var þarna til ársins 1981, en í dag eru þetta ráðhús Árborgar, skrifstofur og bókasafn.
Egill Thorarensen
Ingólfur Jónsson
[ Smellið til að sjá stærri mynd ]
Sviðsljós Sigurður Bogi Sævarsson sbs@mbl.is Pólitísk viðhorf og skarpir flokkadrættir voru afgerandi þættir í starfi samvinnufélaganna Suðurlandi og þar með þróun byggðar í héraðinu.

Sviðsljós

Sigurður Bogi Sævarsson

sbs@mbl.is

Pólitísk viðhorf og skarpir flokkadrættir voru afgerandi þættir í starfi samvinnufélaganna Suðurlandi og þar með þróun byggðar í héraðinu. Ágreiningur í starfi Kaupfélags Rangæinga á Rauðalæk leiddi til þess að í Rangárvallasýslu var árið 1934 stofnað Kaupfélagið Þór á Hellu, undir forystu Ingólfs Jónssonar, seinna þingmanns og ráðherra Sjálfstæðisflokksins. Kaupfélag Rangæinga og Kaupfélag Hallgeirseyjar í Landeyjum, félög þeirra sem fylgdu Framsóknarflokknum að málum voru sameinuð árið 1948 og höfuðstöðvum þess valinn staður á Hvolsvelli. Þessar staðreyndir réðu miklu um að í Rangárvallasýslu mynduðust tveir um margt svipaðir þéttbýlisstaðir sem aðeins 13 kílómetrar eru á milli.

Vildu skapa eigin framtíð

Þetta kemur fram ritinu Samvinna á Suðurlandi sem nýlega kom út og er eftir Guðjón Friðriksson sagnfræðing. Þar er í fjórum bindum rakin saga samvinnufélaga í héraðinu. Í hinu fyrsta segir frá aðdraganda róta samvinnustarfsins í héraðinu, sauðasölunni til Bretlands, fyrstu kaupfélögum sem starfandi voru í kringum 1900 og svo rjómabúunum sem voru fyrstu afurðavinnslustöðvarnar og skiptu miklu máli í atvinnu- og samgöngusögu héraðsins. Samvinnustarfið á þessum tíma segir Guðjón að hafi verið í raun nátengt sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar og því að fátækir menn vildi taka málin í eigin hendur og skapa sína framtíð sjálfir. – Kaupfélög í Vestur-Skaftafellssýslu og Grímnsnesi, svo og fjölmörg kaupfélög í Vestmannaeyjum eru til umfjöllunar í 2. bindi – svo og áveiturnar sem voru undanfari Mjólkurbús Flóamanna (MBF) sem segir einnig frá.

Í 3. bindi segir frá Kaupfélagi Árnesinga, sem stofnað var árið 1930. Starfsemi þess og MBF var samtvinnuð fyrstu áratugina, með útgerð mjólkurbíla sem jafnframt fluttu vörur kaupfélagsins til bænda í héraðinu sem kom KÁ nánast í einokunaraðstöðu. Á vegum KÁ voru á Selfossi rekin verkstæði, smiðjur og margvísleg þjónustustarfsemi auk verslunarútibúa víða um sýsluna. Að undirlagi Egils Thorarensen kaupfélagsstjóra keypti kaupfélagið einnig Þorlákshöfn þar sem hafist var handa um uppbyggingu og útgerð. Þegar komið var fram að aldamótum var KÁ orðið leiðandi í ferðaþjónustu í héraðinu, eins og Guðjón rekur.

Í 4. bindi segir svo frá rekstri og samvinnustarfinu í Rangárvallasýslu og Höfn á Selfossi – en á endanum hafði KÁ tekið alla þá starfsemi yfir auk Kaupfélags Skaftfellinga og Kaupfélags Vestmannaeyja.

„Saga samvinnufélaganna á Suðurlandi er öðrum þræði saga mannlífs og atvinnuhátta í héraði, svo umsvifamikil var starfsemin og stóð fólkinu nærri. Einnig er þetta saga samgöngumála, því á Suðurlandi eins og víða úti á landi eru vega-, brúa- og hafnargerð endalaust baráttumál,“ segir Guðjón. „Svo stóðu félögin vel með fólki í ýmsum framfaramálum. Á Hvolsvelli og Rauðalæk voru til dæmis á árunum um og eftir 1970 byggð alls um 40 einbýlishús, það er eftir teikningum sem Kaupfélag Rangæinga lagði til – og lánaði húsbyggjendum fyrir byggingaefninu.“

Þraut örendið

Miklar breytingar voru gerðar í starfsemi Kaupfélags Árnesinga rétt fyrir aldamót. Deildir og rekstrareiningar voru seldar eða lagðar niður en aðrar efldar, svo sem dagvöruverslanir. Rekstur þeirra var seinna seldur og þeir fjármunir meðal annars nýttir til fjárfestinga í ferðaþjónustu. Bygging hótels á Selfossi varð þó til þess að Kaupfélag Árnesinga þraut örendið – og árið 2003 var komið að endalokum í starfsemi félagsins, sem var gert upp. Eftir varð þó dálítill sjóður sem ákveðið var að verja meðal annars til að halda merkri sögu til haga. Guðjón Friðriksson var því fenginn til að skrifa ritverkið sem nú er komið út og er 1.446 blaðsíður.

Kaupfélögin alltumlykjandi

„Kaupfélögin voru í aðalhlutverki á Suðurlandi og veittu félagsmönnum sínum og öðrum altæka þjónustu. Starfsemin var í raun alltumlykjandi,“ segir Guðjón Friðriksson. Jafnframt því sem Samvinna á Suðurlandi greinir frá verslunarháttum og atvinnulífi eru bækurnar líka saga litríkra manna. Þar ber kannski hæst nöfn þeirra Egils Thorarensen á Sigtúnum og Ingólfs Jónssonar á Hellu.

Spurður sérstaklega um Egil, segir Guðjón að hann hafi greinilega verið réttur maður á stað og tíma og náð að gera KÁ að sannkölluðu stórveldi.

„Í fundargerðarbókum fyrri tíma sé ég hvergi andstöðu við skoðanir og ákvarðanir hans. Egill einfaldlega réð ferðinni, segir Guðjón sem auk fjölskrúðugra frumgagna byggði skrif sín mikið á ýmsum samtímaheimildum, svo sem héraðsblöðum sem gefin voru út á Suðurlandi og Vestmannaeyjum. Af rituðum gögnum má ráða að þegar Sambandið var horfið af sjónarsviðinu upp úr 1990 hafi kaupfélögin ekki lengur eins og áður haft bakhjarl þegar í harðbakkann sló – auk þess sem rekstrarumhverfið og tíðarandinn var þeim ekki hliðhollt.

Sársaukafull endalok

„Samgöngur voru á endanum orðnar svo góðar að Sunnlendingar freistuðust til að fara til Reykjavíkur og versla þar í lágvöruverðsverslunum fremur en kaupfélögunum sem gátu ekki vel keppt við þær um verð. Eldur samvinnuhugsjónarinnar var ekki lengur til staðar í sama mæli og áður en greina má þó sársauka margra yfir því hver endalokin urðu,“ segir Guðjón.