Er fagmennska samkeppnishindrun?

Í Morgunblaðinu hinn 4. október 2020 birtist viðtal við Þórdísi Kolbrúnu Reykfjörð Gylfadóttur, ferðamála-, iðnaðar- og nýsköpunarráðherra. Þar upplýsir ráðherrann að nú fari fram, í samvinnu við OECD, endurskoðun og einföldun á íslensku regluverki sem snýr að iðngreinum í landinu. Sennilega leitaði ráðuneytið til OECD vegna þess að innan þess er vitað hvaða afstöðu OECD hefur í þessum efnum. Orðrétt segir ráðherrann:

„Ég veit að það er viðkvæmt að ræða um lögvernduð starfsheiti en hér á Íslandi erum við komin út úr öllu korti hvað fjölda þeirra varðar og eins er ferillinn frá sveinsprófi til meistarabréfs orðinn meiri háttar samkeppnishindrun.

Er vönduð menntun og fagmennska samkeppnishindrun? Mætti ekki frekar segja að mikill fjöldi lögverndaðra greina sé skýrt einkenni á samfélagi sem gerir miklar kröfur til gæða og fagmennsku? Heldur ráðherrann að lögverndun sé aðeins orðin tóm? Gerir ráðherrann sér ekki grein fyrir að á bak við hvert lögverndað starfsheiti er menntun og færni sem tryggja á gæði til neytenda? Eða veit ráðherra iðnaðarmála ekki hvernig iðnkerfið er byggt upp? Kerfi sem reynst hefur Íslandi vel til sjós og lands frá stofnun Iðnskólans í Reykjavík. Hann hefur verið eins konar móðurskóli handverks og iðnmenntunar í landinu allt frá stofnun 1904.

Bætt um betur

Ráðherrann sagði líka að þetta yrði kynnt í næstu viku og að þar yrðu ýmsar áhugaverðar tillögur. Vikan er orðin ansi löng því enn hefur ekkert sést frá ráðuneytinu. Í síðustu viku bárust aftur á móti tíðindi frá „vitringunum“ í Viðskiptaráði. Þessir sjálfskipuðu varðmenn viðskiptafrelsisins sendu frá sér skýrsluna: Hið opinbera: Meira fyrir minna. Í skýrslunni kemur m.a. fram afar ófyrirleitin aðför að gæðum og fagmennsku. Síðast árið 2015 veittist Viðskiptaráð að lögverndun iðngreina og birti á vefsíðu sinni skýrsluna „Banvænn biti - Lögverndun á íslenskum vinnumarkaði“. Í blaðagrein töldum við það afar illa unnið plagg, byggt á röngum gögnum. Í seinni skýrslunni er því blákalt haldið fram að lögverndun iðngreina geti haft neikvæð áhrif á nýsköpun vegna krafna hins opinbera um ákveðna menntun eða aðferðir sem þá torveldi þróun nýrra aðferða og lausna. Halda mætti að nýsköpunarstyrkir gætu mögulega fengist til að líma bárujárnsplötur á hús með kennaratyggjói, fylgi menn þessum röksemdum! Auðvitað eflir fagmennska nýsköpun og öfugt, nýsköpun kemur heldur ekki í stað fagmennsku. Jafnframt kemur þetta fram í skýrslunni:

„Íslendingar búa við strangara form lögverndunar en íbúar annarra norrænna ríkja. T.d. er leyfisskyldu, mest „íþyngjandi“ formi lögverndunar, beitt í talsvert meiri mæli hér á landi en annars staðar.“

Þarna vitnar Viðskiptaráð í eigin skýrslu (Banvæna bitann) sem rök en greinarhöfundar röktu þá froðu á haustmánuðum 2015 í grein sinni Sérhagsmunasamtök sýna klærnar. Stjórn Viðskiptaráðs skipa 37 manns auk formanns. Margir þeirra stjórna stórfyrirtækjum sem eiga allt sitt undir iðnaðarmönnum en engu að síður láta fulltrúar ólíkra fyrirtækja það óáreitt að vegið sé að iðngreinunum með þessum hætti. Öllum ætti að vera ljóst að vönduð og vottuð vinnubrögð í tugum iðngreina eru hvorki íþyngjandi fyrir fyrirtækin né neytendur. Þvert á móti spara þau fé, tíma og viðhald.

Gerum betur en þetta

Ráðherra iðnaðar er menntaður lögfræðingur og lætur hafa eftir sér að þegar farið verður í að breyta umhverfi iðngreina verði stuðst við reynslu af fyrirkomulaginu. Reynslan er talin neikvæð hjá Viðskiptaráði, í ráðuneytinu og víðar. Hvað með lögfræðiþjónustu? Hliðstætt væri að ráðherra vildi leggja til afnám löggildingar á lögmennsku, og einkarétt fagmenntaðra lögmanna til að reka mál fyrir aðra? Varla gerist það, en iðnaðarmenn skulu verða að sæta því að vera á milli tanna pólitíkusa og misviturra spámanna íslensks viðskiptalífs.

Síðan í vetur hefur starfshópur starfað á vegum ráðuneytisins við að efla eftirfylgni með iðnlöggjöfinni. Þá stígur ráðherra fram í fjölmiðlum, notar sama orðfæri og Viðskiptaráð og talar um „íþyngjandi regluverk“. Það hefur ekki enn komið fram hvað „orðin meiri háttar samkeppnishindrun“ merkja. Því miður virðist ráðuneytið taka mið af báðum skýrslum Viðskiptaráðs og þar með af áliti OECD sem Viðskiptaráð Íslands hefur gert að sínu:

„Viðskiptaráð hvetur stjórnvöld til að fylgja erlendum fordæmum og einskorða lögverndun við þær greinar þar sem hún skilar sannarlega ávinningi. Afnám lögverndunar í fjölmörgum atvinnugreinum myndi auka atvinnufrelsi, styðja við markmið stjórnvalda um aukna framleiðni, ýta undir nýsköpun og draga úr kostnaði fyrir bæði neytendur og fyrirtæki.“

Betur má ef duga skal

Nú í ár bættu Þjóðverjar 12 löggildum iðngreinum í sitt regluverk. Þær voru lögverndaðar en höfðu misst stöðuna 2004 er iðnaðarlögin voru endurskoðuð. Af hverju gerist það? Vegna þess að fúsk og óvönduð vinnubrögð voru tekin að einkenna þjónustuna og kaupendur hennar einir að kljást við mestallan skaðann. Furðulegt er forgangsmál stjórnvalda, á tímum mikilla erfiðleika okkar og annarra þjóða vegna Covid-19, að iðnaðarmenn skuli nú (og á nokkura ára fresti) verða að skila greinargerðum til ráðuneytisins og rökstyðja hvers vegna iðngrein þeirra eigi að njóta lögverndunar. Hvenær gerðu lögmenn og hagfræðingar það síðast? Sorglegt verður að telja að ráðamenn skuli ekki viðurkenna mikilvægi löggiltra iðngreina fyrir íslenskt samfélag en reyna fremur að grafa undan þeim. Því skal haldið til haga að iðnaðarlögum og löggiltum iðngreinum er meðal annars ætlað að tryggja gæði, öryggi, almannaheilbrigði og neytendavernd. Ríkir almannahagsmunir liggja til þess að tryggt sé að ákveðin verk séu unnin af fagmönnum. Einnig er brýnt að áfram verði nauðsynleg iðn- og fagþekking lifandi í landinu. Hún gæti glatast í ýmsum tilvikum ef lögverndun margra iðngreina yrði felld úr gildi.