Ljóð Káins spegla tíðarandann vestra

Steinþór Guðbjartsson

steinthor@mbl.is

Jón Hjaltason, sagnfræðingur á Akureyri, hefur skrifað sögu Káins, Kristjáns Níels Jónssonar, Fæddur til að fækka tárum KÁINN Ævi og ljóð , þar sem hann gerir lífi og ljóðum kímniskáldsins ítarleg skil. Völuspá útgáfa gefur bókina út.

Fyrir um þremur árum var haldið málþing um Káin í Háskólanum á Akureyri og það var kveikjan að bókinni. Jón segist lengi hafa haft áhuga á skáldinu og sögu Vestur-Íslendinga og ráðstefnan hafi gert útslagið. „Þá var að hrökkva eða stökkva og ég stökk,“ segir hann. „Eftir að hafa lesið ljóð Káins þóttist ég vita að þetta væri skemmtilegt sjónarhorn á sögu landa okkar fyrir vestan og svo reyndist vera.“

Bókin varpar skýru ljósi á söguna. Höfundur leitaði víða fanga, eins og sjá má í skrám yfir tilvísanir, heimildir og mannanöfn. Um form ljóðanna styðst hann að mestu við Vísnabók Káins, sem kom út 1988, en hefur leiðrétt og lagað gögn og fært til nútímahorfs, eins og fram kemur í eftirmálum. Káinn beygist venjulega Káinn um Káin frá Káin/Káni til Káins, en Jón skrifar Káinn í þremur föllum og til Káins í eignarfalli og vitnar í formála í Tryggva Gíslason, fyrrverandi skólameistara Menntaskólans á Akureyri, sér til stuðnings.

Mokaði skít og drullu

Kristján Níels Jónsson fæddist á Akureyri 1859. Hann flutti til Vesturheims 1878, tók upp nafnið K.N. Júlíus og hefur alla tíð verið þekktur undir nafninu Káinn. Í fyrstu vann hann fyrir sér sem verkamaður í Winnipeg í Manitoba í Kanada, „var einn af þessum óþrifalegu verkamönnum sem leirugir upp fyrir haus mokuðu skít og drullu allan liðlangan daginn eða kámugir af ryki og svitablautir reistu hús og hlóðu skorsteina“ (bls. 123). Síðan flutti hann suður fyrir línu, eins og sagt er fyrir vestan, bjó fyrst í Duluth í Minnesota og síðan í grennd við Eyford í Norður-Dakóta, þar sem hann andaðist 1936, 77 ára.

Ýmislegt kom Jóni á óvart við ritun sögunnar, ekki síst hvað hann fann margt og mikið um Káin. „Hann var verkamaður alla ævi, lifði ekki neina stóratburði sjálfur, en stóð alltaf á hliðarlínunni og lagði í púkkið, þegar landar deildu.“ Sagan hafi þannig undið upp á sig, kvæðin séu ómetanlegar heimildir og því sé töluvert af þeim í bókinni. „Ég reyni að draga upp mynd af aðdraganda og afleiðingum kvæðanna og skemmtilegt er að velta fyrir sér hvað menn voru deilugjarnir. Landar okkar fyrir vestan fóru í hár saman út af öllum sköpuðum hlutum, jafnvel um Alþingishátíðina 1930 blossuðu upp heitar deilur. Ætli þeir hafi sameinast um mikið meira en styttuna af Jóni Sigurðssyni í Winnipeg og þó var deilt um hvar hún ætti að rísa. Og auðvitað gat Káinn ekki á sér setið að gera þessu skil á sinn kankvísa hátt.“

Jón kemst að þeirri niðurstöðu að Káinn hafi verið viðkvæmur og einlægur innst inni, þungur í skapi, hvorki glaður né margmáll hvunndags, en eftir að hafa fengið sér í aðra tána hafi hann verið allra manna glaðastur. „Með það í huga kom mér á óvart að hann bjó hálfa ævina í ríki, þar sem var vínbann, og ekki var linað á banninu fyrr en síðasta árið sem hann lifði.“