Þúsund ástæður fyrir flakkinu

Það er sannkallað fagnaðarefni að nú loksins rúmum sjötíu árum eftir útgáfu þessarar merkilegu og hrífandi skáldsögu, Leiðin í Klukknaríki , eins af lykilverkum sænskra bókmennta á tuttugustu öld, geti íslenskir lesendur lesið hana á móðurmálinu. Í lipurri og sérdeilis fallegri þýðingu Heimis Pálssonar.

Árið 1974 hlaut höfundurinn, Svíinn Harry Martinson (1904-1978), Nóbelsverðlaunin í bókmenntum fyrir hrífandi skrif sem í senn „fanga daggardropann og endurspegla alheiminn“ eins og sagði í umsögn Sænsku akademíunar sem velur verðlaunahafana. Martinson deildi verðlaununum með vini sínum Eyvind Johnson. Og Martinson var svo sannarlega vel að verðlaununum kominn, enda í senn einstakur prósahöfundur og næmt og snjallt ljóðskáld. Ástæðan fyrir vali akademíunnar voru ekki síst lykilverk hans tvö, þessi skáldsaga, Leiðin í Klukknaríki (1948), og ljóðaflokkurinn Aniara (1956). En afhending Nóbelsverðlaunanna til höfundanna tveggja vakti hörð viðbrögð og deilur, og skiljanlega, enda sátu báðir í akademíunni sem veitti verðlaunin. Martinson tók sæti í akademíunni árið 1949 og var því einn þeirra sem ákváðu að veita Halldóri Laxness verðlaunin árið 1955. Eins og Heimir skrifar í eftirmála upplifði fólk árið 1974 þegar Martinson og Johnson voru verðlaunaðir, rétt eins og á síðustu árum þegar meðlimir akademíunnar eiga í hlut, að „að þar innan veggja er ekki alltaf verið að hugsa um hæfi eða vanhæfi“, enda sættu verðlaunin harkalegri gagnrýni. Og þau urðu Martinson til bölvunar en hann „þoldi ekki árásir ungra skálda og bókmenntafólks og svipti sig lífi á sjúkrahúsi 73 ára gamall 1978, framdi harakírí með skærum“. (398)

Í Leiðinni í Klukknaríki segir af lífshlaupi förumannsins Bolles, sem áratugum saman, á fyrri helmingi tuttugustu aldar, flakkar milli héraða Svíþjóðar heimilislaus og allslaus. Hann ræður sig stundum í tímabundna vinnu, er stundum í slagtogi með öðrum misgæfulegum flökkurum, en nægjusamt líf hans er samt merkt einsemdinni og tregann vantar ekki.

Bókin skiptist í fjóra hluta. Í þeim fyrsta, sem er stuttur og byrjar rétt fyrir aldamótin 1900, kynnast lesendur Bolle ungum þar sem hann leggur stund á iðn sem faðir hans vann líka við og beindi syninum í þótt vélar væru að taka hana yfir; þeir voru vindlagerðarmenn.

Þetta eru tímar þjóðflutninga og mikilla samfélagslegra breytinga. Rétt eins og á Íslandi leitaði fólk nýrra tækifæra vestan Atlantshafs og í lokatilraun til að láta vindlagerðina fleyta sér til nýs lífs, áður en störfin hverfa, vefja Bolle og félagi hans vindla vitandi að afraksturinn muni aðeins duga öðrum þeirra fyrir fargjaldinu vestur um haf. Þeir spila upp á hvor fari og þarf Bolle að fylgja félaganum til skips, þar sem hann sér líka á eftir stúlkunni sem hann hefur hrifist af – og draumunum sem hann átti um betra líf. Eftir það tekur ævilangt flakkið við. Þriðju persónu frásögnin er skrifuð að mikilli hlýju og skilningi á lífi og hugarheimi flakkarans; manns sem er góður og hjálpsamur en nær aldrei að blómstra í samfélagi sem er oft grimmt og miskunnarlaust og flakkarinn þarf sífellt að vera á flótta undan yfirvöldum til að lenda ekki í steininum fyrir tilgangslasan þvæling. Og það er ekki skrýtið að höfundurinn lýsi Bolle og lífi hans þetta vel. Martinson varð snemma flakkari sjálfur; 16 ára gamall hafði hann munstrað sig á fraktskip, sigldi um höfin í sjö ár og eftir það flakkaði hann um Svíþjóð í nokkur ár til, rétt eins og Bolle, sem samtímamönnum þótti bera svipmót höfundar síns.

En meðan Martinson sneri við blaðinu innan við þrítugt, varð vinsælt skáld og gagnrýnandi, þá flakkaði Bolle áfram um sveitir landsins og dreyndi um að komast í Klukknaríki, fyrirheitna héraðið sem óvægið lögreglulið varði og sendi þá förumenn sem birtust óhikað í steininn.

Í frásögninni má finna fyrir anda Hamsuns hins norska, í gullfallegum lýsingum á landi og sveitum, jafnt sem fjölbreytilegum manngerðum og heitum tilfinningum, og kemur ekkert á óvart, svo áhrifamikill höfundur sem hann var á Norðurlöndum á þessum tíma. En Martinson hefur líka fundið sinn eigin tón, ljúfan og sannan, og ekki síður einstakan frásagnartakt. Frásögnin er lengst af hæg og seiðandi, og heltekur auðveldlega þá sem leyfa sér að sökkva í hana. Hún er byggð upp á fjölda upplifana förumannsins, af góðu fólki sem slæmu. Hann lendir til að mynda í ástarævintýri með seljastúlku, verður vitni að sviðsetningu morðingja, og kemur á heimili þar sem er fatlaður drengur með vatnshöfuð. Og hann fjallar svo fallega og viðkvæmnislega um þetta erfiða líf: „Þúsund voru ástæðurnar fyrir að feta þjóðvegina ár eftir ár.

Ein allra fallegasta ástæðan var skógarnir, skógurinn.“ (54)

Í seinni hluta bókarinnar kynnast lesendur nokkrum kúnstugum samferðamönnum Bolles og eru heimspekilegar útlistanir á tilverunni og upplifunum þeirra æði skondnar og skemmtilegar. Og þeir skemmta sér líka yfir þeim og hlógu til að mynda eftir eitt samtalið „hátt og innilega og ekta og óekta og bóklegum og rómantískum og raunsæislegum og klassískum og kínverskum og eskimóskum hlátri og eins og hýenur og fáráðlingar og guðir og seinast hlógu þeir eins og þeir sjálfir meðan máninn hækkaði á himni“. (227)

Í eitt skipti þegar Bolle kveður segist hann hreint ekkert hyggjast fyrir, honum líði ekki vel ef hann heldur kyrru fyrir. „Ég vil ekki þann veruleik sem flestir aðhyllast.“ (145) Að baki þessum orðum er djúpur tregi, mótaður af lífsins vonbrigðum og óviðráðanlegum heimi. Við sem lesum getum ekki annað en þakkað fyrir þessa mannlegu og hrífandi frásögn af lífi sem höfundurinn lætur þó, sem betur fer, enda í paradís.