Snigill, skjaldbaka og ríkishyggja

Andstæðingar þess að bjóða út takmarkaðan hlut ríkisins í Íslandsbanka og skrá hlutabréf bankans í kauphöll hafa ekki pólitískt þrek til að segja það sem þeir sumir vilja í raun og veru; að ríkið haldi áfram að fara með aðalhlutverkið á íslenskum fjármálamarkaði, að einhvers konar útgáfa af sovésku fjármálakerfi þjóni hagsmunum þjóðarinnar best – fyrirtækjum og heimilum. Þess vegna er tímasetningin sögð röng, aðstæður ekki hagstæðar og asinn of mikill.

Látum liggja á milli hluta að allar ríkisstjórnir hafa allt frá 2012 (þegar umsvif ríkisins á fjármálamarkaði voru mun minni) með einum eða öðrum hætti stefnt að því að draga úr fjárhagslegri áhættu ríkisins af rekstri fjármálafyrirtækja. Horfum einnig fram hjá því að tvær síðustu ríkisstjórnir hafa í stjórnarsáttmála stefnt með skýrum hætti að sölu á stórum hluta eigna ríkisins í bönkum. Setjum 300 blaðsíðna hvítbók um framtíð fjármálakerfisins frá 2018 til hliðar. Gleymum umræðum í þingnefndum og þingsal um skipulag fjármálakerfisins og öllum lagasetningum og hertu reglunum um fjármálamarkaðinn sem náð hafa fram að ganga. Forsagan rennir hins vegar ekki stoðum undir þá fullyrðingu að asi ráði för.

Hreyfiafl breytinga og þróunar

Mörgum finnst erfitt að taka ákvörðun jafnvel eftir áralangan undirbúning, skýrslur, ræður, fundi og greinarskrif. Ákvörðunarfælni? Hræðsla við breytingar? Kannski. Ekki má gera lítið úr slíkum tilfinningum, en þær eru hvorki hreyfiafl breytinga eða framþróunar, heldur leiða til stöðnunar fái þær að ráða.

Eftir allt sem á undan er gengið verður því illa haldið fram að hraðinn sé mikill við að færa íslenskt fjármálakerfi í átt að því sem þekkist í öllum vestrænum ríkjum. Sala á takmörkuðum hluta í Íslandsbanka verður seint sögð vera bylting, fremur hænufet í rétta átt. Þeim sem finnst hraðinn vera of mikill, sverja sig í ætt við snigilinn sem kvartaði yfir hraða skjaldbökunnar.

En hvað með tímasetninguna? Er þetta rétti tíminn til að taka fyrsta skrefið?

Auðvitað er tíminn aldrei réttur í hugum þeirra sem vilja ekki breytingar og/eða eru í hjarta sínu fylgjandi ríkisreknu fjármálakerfi. Skattaglaðir stjórnmálamenn hafa aldrei fagnað þegar stefnt að því að létta álögum af launafólki í fyrirtækjum. Fyrir þá er þægilegra og einfaldara að ræða tímasetningar en leggjast þvert gegn skattalækkunum. Hið sama á við um talsmenn ríkishyggju í fjármálakerfinu. Við hin hugsum bara; loksins, loksins.

Flest bendir til að aðstæður til að bjóða út og skrá hlutabréf í Íslandsbanka séu góðar. Verðþróun á hlutabréfamörkuðum hefur verið hagstæð. Úrvalsvísitala Kauphallarinnar hefur aldrei verið hærri, fjöldi einstaklinga sem eiga skráð hlutabréf tvöfaldaðist á síðasta ári, og fjöldi daglegra viðskipta hefur aukist verulega. Mikil hækkun hlutabréfa Arion banka og Kviku banka styrkir fullyrðingar um hagstæð skilyrði. Hlutafjárútboð Icelandair í september síðastliðnum, þar sem umframeftirspurnin var 85%, er önnur góð vísbending. Sögulegar lágir vextir örva að öðru óbreyttu eftirspurn eftir hlutabréfum og ýta undir nauðsynlega fjárfestingu atvinnuveganna.

Styrkir hlutabréfamarkaðinn

En það er fleira sem vinnst við útboð og skráningu hlutabréfanna en að draga úr umsvifum ríkisins og áhættu. Líkt og kemur fram í umsögn meirihluta efnahags- og viðskiptanefndar um greinargerð fjármálaráðherra um fyrirhugaða sölu, þá styrkir og dýpkar skráning hlutabréfa Íslandsbanka innlendan hlutabréfamarkað, „eykur fjölbreytileika og hefur þar með jákvæð áhrif á verðmyndun“. Öflugur hlutabréfamarkaður eykur möguleika lítilla og stórra fyrirtækja, jafnt rótgróinna sem sprota, til að afla sér áhættufjár, jafnt hlutafjár sem lánsfjár. Þannig verður þróttur atvinnulífsins til viðspyrnu meiri. Með öðrum orðum: Það er beint samhengi á milli öflugs hlutabréfamarkaðar, aðgengis fyrirtækja að áhættufé og lífskjara okkar allra.

Hugmyndin um að bjóða aðeins út takmarkaðan hluta eignar ríkisins í Íslandsbanka og skrá hlutabréfin á opinberan verðbréfamarkað er varfærin og kemur á virkri og gagnsærri verðlagningu hlutabréfanna. Þar með er byggt undir hærra heildarverðmæti til lengri tíma.

Endanleg ákvörðun um sölu og skráningu liggur ekki fyrir. Aðstæður kunna að þróast þannig að ekki sé skynsamlegt að taka þetta litla skref á vormánuðum. En líkurnar eru sem betur fer meiri en minni á að áætlun um útboð nái fram að ganga. Ekki síst þess vegna er skynsamlegt að horfa lengra fram á veginn og ákveða, hvenær og með hvaða hætti ríkið losar fjármuni sem bundnir eru í Íslandsbanka að fullu á komandi árum.

Næstu skref

Næsta skref – skref tvö – við að draga ríkið hægt og bítandi út úr aðalhlutverki á fjármálamarkaði er ekki flókið. Afhenda á öllum Íslendingum allt að 15% eignarhlut í Íslandsbanka. Þetta skref er hægt að stíga í upphafi komandi árs. Með því er ýtt undir þátttöku almennings á hlutabréfamarkaði og fleiri stoðum er skotið undir fjárhagslegt sjálfstæði einstaklinga og fjölskyldna þeirra.

Ég hef ítrekað haldið því fram að það sé bæði eðlilegt og sanngjarnt að almenningur fái að njóta með beinum hætti þess virðisauka sem hefur myndast innan veggja bankanna frá endurreisn þeirra. Til þess er engin leið betri en að ríkið afhendi hverjum og einum hlutabréf í bönkunum. Svigrúmið var myndað með vel heppnuðu uppgjöri þrotabúa gömlu bankanna, stöðugleikasamningum og sölu ríkisins á 13% hlut í Arion banka árið 2018.

Þriðja skrefið er að ríkissjóður selji hægt og bítandi, eftir því sem aðstæður leyfa, í gegnum hlutabréfamarkaðinn 15-20% hlutafjár í Íslandsbanka.

Fjórða skrefið er skráning hlutabréfanna á erlendan verðbréfamarkað og í framhaldinu alþjóðlegt útboð á allt að 30% eignarhlut.

Öllu þessu er hægt að hrinda í framkvæmd og ljúka áður en nýtt kjörtímabil rennur sitt skeið á enda árið 2025. Og þá geta stjórnvöld – ríkisstjórn og alþingismenn – tekið ákvörðun um hvernig skynsamlegt sé að haga eignarhaldi á Landsbankanum, hvort og þá hversu stóran hlut ríkið skuli eiga.

Eitt er víst. Ríkishyggjan mun aldrei ná að fylgja örri alþjóðlegri þróun í fjártækni, heldur sitja eftir. Og mun ekki frekar en snigillinn eða skjaldbakan tryggja samkeppnishæfni íslenska fjármálakerfisins og þar með atvinnulífsins í náinni framtíð.