Þú ert ekki James Dean!

Hættu að skjóta mig niður, þú ert ekki James Dean því miður,“ syngur Bríet í einu vinsælasta lagi seinustu mánaða á Íslandi, Rólegur kúreki. Ég verð að viðurkenna að ég hleypti brúnum þegar ég heyrði þessar línur fyrst. Hvers vegna er liðlega tvítug stúlka á Íslandi árið 2021 (lagið kom raunar út 2020) að vísa í bandarískan leikara sem lést fyrir 66 árum?

Ég hef ekki nálgast það vísindalega en ætli James Dean sé íslenskum ungmennum við upphaf þriðja áratugar 21. aldarinnar almennt hugleikinn? Eða er þetta bara einhver sérviska hjá Bríeti? Veit hún ef til vill ekki hver James Dean var, fékk bara þessa snjöllu ábendingu? Í öllu falli vita pottþétt fleiri ungmenni af tilvist hans núna en fyrir fáeinum mánuðum. Hljóta að hafa gúglað þennan dularfulla mann sem rólegi kúrekinn hennar Bríetar telur sig mögulega vera.

Það yrði raunar fáránlega áhugaverð stúdía að fara inn í bekk í Verzló eða Fjölbrautaskólanum í Breiðholti með ljósmyndir af leikurum sem voru upp á sitt besta á sjötta áratugi síðustu aldar. Myndu krakkarnir þekkja einhvern? Líklega Marilyn Monroe, eða hvað? Á frægð hennar sér nokkur takmörk? Ég myndi ekki veðja hárri upphæð á það að þau bæru kennsl á Marlon Brando, Elizabeth Taylor, Rock Hudson eða Övu Gardner. Hvað þá Montgomery Clift, sem allir hefðu samt gott af að þekkja.

Þegar ég var að vaxa úr grasi á níunda áratugnum í fásinninu á Akureyri var James Dean stjarna. Hann hafði þá að vísu legið í um þrjá áratugi í gröf sinni en frægð hans var samt á hvers manns vitorði, greinar voru skrifaðar um hann í íslenskum blöðum og veggmyndir að finna í Bravo, Pop Rocky og öðrum slíkum erlendum blöðum sem kaupa mátti í Bókabúð Jónasar. Ég man ekki betur en að kappinn hafi um skeið verið uppi á vegg hjá mér í rauða leðurjakkanum sínum.

Allir vissu að James Dean hafði týnt lífi með voveiflegum hætti í bílslysi aðeins 24 ára gamall. Vissu menn það ekki nennti maður ekki að tala við þá. Mikið meira lá svo sem ekki fyrir; þetta var löngu fyrir daga stafrænna myndbandsleigna og streymisveitna og aðgengi að þessum örfáum myndum sem maðurinn lék í áður en hann andaðist afar takmarkað.

Í einni af fyrstu Lundúnaferðum mínum, seint á níunda áratugnum, sá ég mér því leik á borði og festi kaup á East of Eden, Rebel Without a Cause og Giant í annaðhvort HMV eða Virgin Megastore á Oxfordstræti. Kom með þær heim ásamt haug vínylplatna enda ekki rukkað fyrir yfirvigt á þeim árum, að maður muni. Skyndilega skapaðist stórkostleg hætta á því að þota hrapaði væri einu sokkapari ofaukið í töskunni hjá manni. Hvað eruð þið annars að láta mig rifja þetta upp núna? Djöfull er mann farið að langa upp í flugvél! Myndi meira að segja sætta mig við lágfargjaldaflug, þar sem maður þyrfti að vera með hnén grafin djúpt í bakinu á manninum í sætaröðinni fyrir framan.

Hér erum við auðvitað komin býsna langt frá okkar manni James Dean sem ugglaust hefur ekki farið í mörg flug um dagana, blessaður karlinn. Frægðin náði ekki almennilega í skottið á honum fyrr en hann var allur.

En ég var að tala um bíómyndirnar hans. Þær voru á VHS-spólum og fóru þráðbeint í tækið þegar heim var komið. Til allrar hamingju var pásuvídeóið hans Þórarins Sveins frænda þá úr sögunni en það hafði þann leiða ósið að skyrpa spólunum út úr sér annað veifið – óumbeðið. Þær magalentu bara á stofugólfinu undir blótsyrðum viðstaddra. Óvinsæll gjörningur á síðkvöldi.

Vinahópnum var smalað saman og menn látnir horfa á myndirnar, eina af annarri, með þeim rökum að enginn væri gjaldgengur í umræðum um poppkúltúr hefði hann ekki séð katalóginn hans James Dean.

Hin eilífa ímynd

Sko. Ég ætla alls ekki að gerast neinn Höskuldur, hafið þið ekki séð þessar myndir, en þær eru ekkert hrikalega spes. Þannig lagað. Í öllu falli hafa þær ekkert verið að knýja dyra hjá mér á seinni árum. Eins gott svo sem, ég á ekkert nothæft myndbandstæki lengur.

East of Eden er best en hún byggist sem kunnugt er lauslega á skáldsögu Johns Steinbecks. Flestum heimildum ber líka saman um að þarna hafi Dean verið upp á sitt besta en hann var tilnefndur til Óskarsverðlauna fyrir leik sinn.

Rebel Without a Cause er samt frægari enda kallast hún á við hina eilífu ímynd Deans sjálfs sem örvinglaðs ungmennis sem lendir upp á kant við umhverfi sitt. „You are tearing me apart“-senan situr alltaf í mér en ég hef aldrei áttað mig almennilega á því hvort þar eru á ferð tilfinningaleg veisluhöld eða bara ofleikur. Maður þyrfti líklega að sjá þetta aftur í dag, þrjátíu árum síðar.

Giant er í minningunni fyrst og fremst langdregin, allar 197 mínúturnar. Hún fékk þó yfirleitt góða dóma. Þaðan er kúrekalíkingin líklega komin enda Dean með slíkan hatt á höfðinu og Giant skilgreind sem vestri enda þótt hvorki sé Clint Eastwood- né John Wayne-lykt af henni. Aftur var Dean tilnefndur til Óskarsverðlauna en hlaut þau ekki.

Bæði Rebel og Giant voru frumsýndar eftir að James Dean féll frá, þannig að sú umræða sem fram fer hér og víðar er honum auðvitað framandi. En goðsögnin lifir. Það er ljóst. Þökk sé Bríeti. Og fleirum.