Málfrelsið á félagsmiðlum

Donald Trump er farinn úr Hvíta húsinu og hefur haft tiltölulega hægt um sig, en hann er enn bannaður á félagsmiðlunum Twitter, Facebook, Reddit, Snapchat, Grindr (!), Pinterest og TikTok, svo nokkrir þeir helstu séu nefndir.

Það vakti verulega athygli þegar félagsmiðlarnir, einn af öðrum, tóku Trump forseta úr umferð á síðustu valdadögum hans, að sögn vegna þess að hann segði ósatt um hvernig forsetakosningarnar síðasta haust hefðu í raun og veru farið, en hann hélt því fram að brögð hefðu verið í tafli.

Það var svo sem ekki í fyrsta sinn í veraldarsögunni, sem stjórnmálamaður var talinn hafa farið óvarlega í umgengni við sannleikann og tæplega í síðasta sinn heldur, en orðræða forsetans þótti greinilega svo miklu verri og hættulegri, að þaggað var niður í honum á þessum vettvangi, sem hann hafði að miklu leyti helgað sér.

Þessu banni var víða fagnað. Raunar svolítið sérstakt að sjá vinstrimenn um víða veröld vart ráða sér fyrir kæti yfir að margmilljarðamæringar og auðhringir þögguðu niður í rétt kjörnum forseta öflugasta lýðræðisríkis heims. Auðvitað hugsuðu þeir það fæstir þannig, heldur létu einfaldlega undan ofur mannlegri kennd ánægju með að stungið hefði verið upp í andstæðing þeirra. Og auðvitað blandaðist pólitísk afstaða inn í það; síðastliðið sumar datt hvorki félagsmiðlum né nokkrum öðrum í hug að þagga þyrfti niður í Kamölu Harris, sem síðan er orðin varaforseti, fyrir óvarleg hvatningarorð til Black Lives Matter þegar óeirðirnar vestra stóðu sem hæst.

Ritskoðun Trumps hættulegt fordæmi

En það glöddust ekki allir. Angela Merkel Þýskalandskanslari, sem löngum elti grátt silfur við Trump, lét þannig í ljós ríkar efasemdir um tiltæki tæknirisanna og sagði að ekki ætti að vera í verkahring einkafyrirtækja að skenkja fólki málfrelsi. Hún veit hvað hún syngur um málfrelsið, fædd og uppalin í Austur-Þýskalandi. Rússneska stjórnarandstöðuhetjan Alexei Navalníj gekk lengra og sagði þetta „óþolandi ritskoðun“. Og jafnvel Jack Dempsey, forstjóri Twitter, játaði að þarna hefðu félagsmiðlar sett hættulegt fordæmi.

Það er þó ekki aðeins Trump eða einhverjir rasistakimar sem finna fyrir ritskoðunartilburðunum, og það gerist ekki aðeins í Bandaríkjunum. Í Bretlandi var útvarpsstöðinni TalkRadio úthýst af YouTube (í eigu Google) fyrir það eitt að hafa útvarpað skoðunum manns, sem var á móti sóttvarnaútgöngubanni. Í sama landi var Sósíalíska verkamannaflokknum (SWP) hent út af Facebook fyrir skömmu, sem er óneitanlegu ögn fyndið í ljósi þess að hann hefur um árabil barist fyrir þöggun tiltekinna skoðana eða manna í háskólum, fyrirtækjum, fjölmiðlum og opinberri umræðu.

En svo má spyrja að öðru. Um 80% notenda á félagsmiðlum búa utan Bandaríkjanna, en þessi þróun hefur að megninu átt sér stað þar og í samræmi við bandaríska löggjöf. Verður þessum viðmiðum fylgt víðar? Mega íslenskir stjórnmálamenn sæta slíku banni ef einhverjum starfsmanni Facebook í Indlandi líst ekki á færslurnar hjá þeim? Eða eitthvert af algrímunum ógurlegu? Og hvað með alræðisríki eins og Hvíta-Rússland eða Kína? Munu félagsmiðlarnir fara að ritskoðunarkröfum þarlendra stjórnvalda eða bæta sínum eigin ofan á þær? Verður Vesturlöndum þá lengur stætt á að finna að tjáningarfrelsisskerðingum í ófrjálsari ríkjum?

Enginn skyldi efast um völd og áhrif netrisanna. Þeir teygja sig um nánast allan heim og eru í 1., 3., 4. og 5. sæti yfir verðmætustu fyrirtæki heims. Og það er tiltölulega nýtilkomið, því ekki þarf að fara lengra aftur en til 2008, að enginn þeirra slapp inn á þann lista. Fyrir þeim fara snjallir tæknifrumkvöðlar og viðskiptavesírar, sumir harla ungir, en enginn þeirra sterkur á svellinu þegar kemur að heimspeki og stjórnmálum, siðfræði eða mannréttindum. Velflestir eiga gríðarlega mikið undir því að vita meira um notendur sína en flestir kærðu sig sennilega um, en ekki þó síður að kunna að veita til þeirra „rétta“ efninu, alltaf og endalaust í bland við auglýsingar.

Veita eða útgefandi eftir því sem hentar

Þetta með veituna er mikilvægt. Öll þessi fyrirtæki eru bandarísk, en í árdaga netsins voru þau á lagalegu flæðiskeri stödd, enda lá eðli þeirra ekki endilega fyrir.

Allt þetta breyttist með lögum um fjarskipti og efni þeirra, sem samþykkt voru á Bandaríkjaþingi 1996. Þar var kveðið á um það í 230. gr. að félagsmiðlar væru veitustofnanir í þeim skilningi að þau væru ekki ábyrg og skaðlaus vegna þess efnis, sem notendur kæmu á framfæri fyrir þeirra tilstuðlan. Hins vegar mættu þau jafnframt hafna hverju því efni sem þau kærðu sig um.

Þetta var vafalaust af góðum hug gert, en afleiðingin var sú að félagsmiðlarnir gátu bæði étið kökuna og átt hana. Einu gildir hvaða viðbjóður er settur inn á félagsmiðla, þeir bera enga ábyrgð á því af því að þeir eru bara veita, svona rétt eins og símafélögin bera ekki ábyrgð á því sem fólk segir í símann. En sé félagsmiðlunum eitthvað á móti skapi, þá geta þeir fjarlægt það án þess að skulda nokkrum skýringar á því.

Einokunarstaða í skjóli ríkisvaldsins

Þessi löggjöf og þessi tiltekna lagagrein lögðu grunninn að ótrúlegum vexti félagsmiðlanna og auðlegð þeirra, en um leið varð hún og hegðun notenda þeim hrein hvatning til þess að ýta undir æsingakennt efni, sem væri líklegt til aflestrar, svara, „læka“ og deilingar. Það var beinlínis í skjóli hennar sem Facebook komst nánast í einokunaraðstöðu, Twitter á sinn stall og sigurganga Google varð mun léttari.

Það er því ekki jafneinfalt og einhverjum kynni að finnast, að Facebook eða Twitter séu einfaldlega einkafyrirtæki með notkunarskilmála og geti því farið sínu fram. Burtséð frá einokunaraðstöðu, sem þau kunna óvart að hafa komist í fyrir atbeina löggjafans, þá eru þau um margt í reyndinni orðin markaðstorg hugmyndanna, hið opna torg þjóðmálaumræðu, líkt og hefur verið margstaðfest af bandarískum dómum.

Þannig er það nánast broslegt að dómstóll komst að þeirri niðurstöðu að Trump forseti mætti ekki „banna“ tiltekna notendur frá því að sjá eða svara póstum sínum á Twitter, með því væri hann að brjóta á þeim nauðsynlegt málfrelsi til þess að andæfa fosetanum á þjóðmálatorginu. Hins vegar er ekkert sem kom í veg fyrir að ekki aðeins Twitter, heldur allir helstu félagsmiðlar, þögguðu niður í honum einn góðan veðurdag. Það er eitthvað bogið við það.

Enn frekar þó fyrir það að það er ekki lengur eins og menn geti snúið sér annað. Helstu félagsmiðlar eru orðnir svo voldugir að þeir fara létt með að kaupa eða knésetja nýja keppinauta. Það sáu menn vel á dögunum þegar Parler, litlum félagsmiðli þar sem trumpistar gerðu sig gildandi, var líka lokað á einni nóttu, þegar Amazon skrúfaði fyrir hýsingarþjónustu sína og enginn annar virtist vilja eða þora að taka Parler í viðskipti.

Óskabarn lýðræðisins sem breyttist í óargadýr

Það þarf hins vegar ekki að leita lengra aftur en tíu ár, þegar menn máttu vart vatni halda yfir því nýja þjóðfélagi sem félagsmiðlar væru að móta, það var veröld ný og góð, ef marka mátti vitringana.

Twitter var þannig lofsunginn vegna þáttar hans í hinu „arabíska vori“ og var jafnvel tilnefndur til friðarverðlauna Nóbels, þó það færi nú eins og það fór.

Ekki síður þótti mönnum mikið til um hvernig Barack Obama hefði tileinkað sér þessa nýju miðla, bæði til áróðurs, þaulskipulagðs kosningastarfs og fjáröflunar. Í hinu virta tímariti MIT Tech Review , sam alla jafna fjallar um tækni, ekki um stjórnmál, var fullyrt að gagnagnóttin (e. Big Data ) myndi bjarga stjórnmálunum, gera þau hárnákvæm í nálgun sinni við kjósendur og tryggja sigur góðra skoðana.

Obama kallaði sig sjálfur fyrsta „félagsmiðlaforsetann“ og var nokkuð hreykinn af, en það var ekki langt liðið á forsetatíð Trumps þegar honum snerist hugur og tók að vara við félagsmiðlunum.

Um svipað leyti höfðu komið í ljós óyggjandi sannanir fyrir því að félagsmiðlarnir, Facebook sérstaklega, stunduðu skipulega persónuverndaraðför, enda allar þær persónuupplýsingar sigurverkið í bisnessmódelinu. Að ógleymdum öllum dæmunum um hvernig hin og þessi ríki notuðu félagsmiðlana bæði til þess að hafa auga með þegnunum, halda þeim í skefjum og jafnvel klekkja á þeim, en önnur reyndu að nota þá til þess að hafa áhrif á skoðanamyndum og jafnvel kosningar í vestrænum lýðræðisríkjum. Og hver getur gleymt falsfréttafárinu?

Oft kemur grátur eftir skellihlátur og það átti svo sannarlega við um félagsmiðlana. Öll bjartsýnin hvarf á nokkrum mánuðum og hinir velmegandi vinstrimenn, sem vart höfðu mátt vatni halda yfir undrunum í aðsigi, fylltust svartsýni og tóku að útskýra fyrir hverjum sem heyra vildi að félagsmiðlarnir hefðu eitrað þjóðmálaumræðuna, hvernig fólk talaði hvert til annars og grafið undan sjálfu lýðræðinu.

Misskilningur á mannlegu eðli, ekki tækninni

Um allt þetta hefur mikið verið skrafað og skrifað, en þrátt fyrir það allt, þá er ekki unnt að rekja þessa firringu fólks á félagsmiðlum til vondra véla rússneskra „botta“ með upplýsingaóreiðu frelsisunnandi sakleysingja að markmiði. Það er mun nærtækara að benda á stórkostlegan misskilning á mannlegu eðli. Vandinn við félagsmiðla erum við, fólkið sem á þeim er: við sem erum í senn hráefni þeirra, framleiðendur og neytendur.

Það er engin tilviljun að félagsmiðlarnir sjálfir eru með herdeildir sálfræðinga og atferlisfræðinga á sínum snærum, en samt bendir flest til þess að þeir átti sig ekki vel á því við hvaða krafta sé að etja, þó sumir þeirra hafi náð að gera sér þá að stórfenglegri féþúfu (en aðrir síður).

Enn síður höfum við áttað okkur til fulls á allri þeirri óæskilegu hegðan, sem við vitum að félagsmiðlarnir verðlauna og næra. Við höfum ekki hugmynd um hvernig eigi að bregðast við hneigð þeirra til þess að magna, herða og hraða hneykslum og hneykslun, fordæmingu og fólsku, þar sem dyggðabrölt og keppni í viðkvæmni (iðulega fyrir annarra hönd) snýst á augabragði upp í rétttrúnað, rannsóknarrétt og bannfæringar.

Allra síst þekkjum við hvernig skuli bregðast við háskalegum áhrifum alls þess á sálir einstaklinga, á borgarana sem heild, hvað þá aumingja stjórnmálamennina, sem við ætlumst til að veiti okkur forystu og fyrirmynd, en krefjumst þess samt að elti múginn.

Trump Trump og tröllin í fjöllunum

Menn geta haft sínar skoðanir á Trump, en það verður ekki af honum tekið að enginn kann jafnvel á Twitter og hann, hvort sem hann var að trylla andstæðinga sína eða gleðja aðdáendurna (sem honum tókst einatt að gera samtímis). Ekki vegna þess að orðin þyrftu að hafa sérstaka þýðingu, heldur vegna þess að appelsínuguli maðurinn í Hvíta húsinu virtist hafa einstaka gáfu, tilfinningu og lag á að nýta Twitter til hins ýtrasta; til þess að gera nákvæmlega það sem Twitter er smíðað til: Að vekja sterkar tilfinningar í sem fæstum orðum.

Á Twitter, líkt og öðrum félagsmiðlum, er hvorki rými né tími til fínlegra blæbrigða. Sérhverja skoðun þarf að setja fram í innan við 280 stöfum (áður 140) og meðaltalið er 33 stafir. Helst með sniðugheitum og sneiðum, uppnámi eða ofstopa. Og þannig fara tístin af stað, fá lækin og er dreift áfram með leifturhraða. Þannig þyrpist múgurinn að nýjasta hneykslinu eða hviksögunni, lætur vaða á súðum eða lætur vaða á fórnarlömb dagsins, alveg þar til menn missa áhugann eða fagna næsta hneyksli.

Hins vegar gætir einatt nokkurs misskilnings um að félagsmiðlar hafi gegnt sérstöku hlutverki við útbreiðslu pópúlískra og öfgasinnaðra sjónarmiða lengst af hægri jaðrinum, sem hafi leitt Trump til valda, ýtt undir loftslagsefasemdir, innflytjendaandúð, transfóbíu eða hvað það annað sem vinstrisinnað fólk á félagsmiðlum gerir helstar athugasemdir við.

Sannleiksástin í bergmálsherbergjunum

Nú er það alveg rétt athugað að félagsmiðlar auðvelda fólki af sama sauðahúsi í skoðunum að finna hvert annað og jarma þar saman í bergmálsherbergjum. Rannsókn franskra, kanadískra og bandarískra fræðimanna (Boulianne, Koc-Michalska, Bimber, de Zúñiga) á þessu leiddi hins vegar ekki í ljós neina fylgni á milli orðræðu á félagsmiðlum og uppgangs stjórnmálamanna af því taginu. Öðru nær, raunar. Í Bandaríkjunum minnkaði fylgi við Trump í réttu hlutfalli við félagsmiðlanotkun fólks og litlar vísbendingar um að félagsmiðlar gegndu sérstöku hlutverki meðal fylgismanna hans. „Þó að Trump sjálfur noti augljóslega Twitter á sérstakan hátt, finnum við ekki merki neins sambærilegs hjá stuðningsfólki hans.“

Það er því kannski rétt að taka með fyrirvara áskorunum um að félagsmiðlar staðreyndakanni eða banni allt sem tilteknir stjórnmálamenn kunna að hafa þar að segja, þar efast flestir um sannsögli fólks andstæðra skoðana, en sjaldnast ef nokkurn tíma þeirra sem það er sammála. Sömuleiðis óttast það að venjulegt fólk trúi öllu sem það kann að sjá á félagsmiðlum og kjósi eftir því, sem er einnig misskilningur eins og fram kom í rannsókn við Dartmouth-háskóla á falsfréttum árið 2018, þar sem niðurstaðan var sú að fjöldi, útbreiðsla og áhrif falsfrétta á félagsmiðlum væri stórkostlega ofmetin.

Í því samhengi má einnig minnast á rannsókn á áhrifum rússneskrar upplýsingaóreiðu á Twitter fyrir forsetakosningarnar vestra 2016, sem gefin var út af bandarísku Vísindaakademíunni (NAS). Samkvæmt henni fundust þess engin merki að sá áróður hefði haft áhrif á stjórnmál svo nokkru næmi. Aðallega þó vegna þess að áróðurinn hefði einkum beinst að fólki með afdráttarlausar stjórnmálaskoðanir, sem var mjög skautað í afstöðu fyrir.

Sömuleiðis er rétt að ítreka að áróður á félagsmiðlum hreyfir ekki sérstaklega við fólki á hægri væng stjórnmálanna frekar en á hinum vinstri. Því virðist raunar öfugt farið ef eitthvað er, þó ekki sé nema vegna þess að vinstrisinnað fólk (í Bandaríkjunum a.m.k.) er líklegra til þess að vera á félagsmiðlum að staðaldri og er t.d. í verulegum meirihluta á Twitter. Rannsókn við ríkisháskólann í Georgíu vestra (Goldberg) gefur þannig til kynna að félagsmiðlar hafi ýtt verulega undir róttækni á vinstri kantinum á seinna kjörtímabili Obama.

Félagsmiðlar og nýju stjórnmálin þeirra

Áhrif félagsmiðla á stjórnmál almennt ættu hins vegar að vera óumdeild. Það má sjá á því hve mikið almenningur víkur þar að stjórnmálum, bæði með stöku póstum og hatrammri orðahríð. Eins blasir við hvernig stjórnmálamenn og stjórnmálaflokkar hafa brugðist við, talið sig verða að nota þessa nýju miðla.

Flest snýst það þó fremur um yfirbragð stjórnmála en inntak. Og ósennilegt að það reynist lýðræðinu gagnlegt eða hættulaust.

Hvað almenning áhrærir þá bera stjórnmálaafskipti á félagsmiðlum frekar vott um dægradvöl en annað. Ekki svo að fólk sé ekki í raun og sann þeirrar skoðunar, sem það setur fram, en mörgum hættir til þess að ýkja þær, setja fram af meiri slætti og skefjaleysi en ella, einmitt vegna þess að æsingurinn vekur athygli og fær „læk“. En slík stjórnmálaafskipti endurspeglast ekki í stjórnmálaþátttöku í raunheimum, svo afraksturinn er rýrari en fólki kann að finnast, funheitu eftir að síðasta færslan fékk 50 „læk“, en nennir svo ekki að kjósa.

Verra er þó líklega að stjórnmálamenn eru undir sömu sök seldir, því þeir eru ekki síður verðlaunaðir með „lækum“ og „deilingum“ fyrir breiðsíður og gjamm, hneykslun og skæting. Það líkist hins vegar frekar afþreyingarefni en alvarlegum stjórnmálum. Það veit aldrei á gott þegar valdhafarnir fá það á tilfinninguna að lýðurinn vilji ekkert nema brauð og leika.

Þessi þróun hefur ýtt undir velgengni nýrrar gerðar stjórnmálamanna. Trump er augljósasta dæmið um það, en það mætti líka nefna Alexandriu Ocasio-Cortez og fleiri, sem eiga frægð sína mjög undir félagsmiðlum. Og auðvitað sæg minni spámanna, sem reyna hvað þeir geta að apa eftir meisturunum í hneykslun og dyggðabrölti, stælum og sleggjudómum. Einhverjir þeirra verða vafalaust ritskoðaðir og bannfærðir fyrir rangar skoðanir, fordóma eða herhvöt. En umfram allt verða stjórnmálin innihaldslausari og yfirborðskenndari, deilurnar hatrammari og skautunin meiri.

Er sú kynslóð stjórnmálamanna líkleg til þess að standa uppi í hárinu á félagsmiðlunum, sem hún á allt undir? Og jafnvel þó svo væri, getur lýðræðið reitt sig á athyglissjúka og örgeðja stjórnmálamenn til þess að verja tjáningarfrelsið þegar að því er sótt af slíkum risum?