Ævi þeirra var ekki slétt og felld

Kristín Heiða Kristinsdóttir

khk@mbl.is

„Ég var að velta fyrir mér af hverju væri svona hljótt um biskupsfrúrnar í Skálholti. Við körpuðum um þetta, ég og Karl Sigurbjörnsson. Ég sagði að engin kvennamenning hefði verið fyrir sunnan og við vissum ekki einu sinni nöfnin þeirra. Karl samþykkti þetta ekki og færði mér svo lista yfir þær með ártölum. Það ýtti mér af stað,“ segir Hildur Hákonardóttir, en nýlega kom út seinna bindi hennar af bókunum Hvað er svona merkilegt við það að vera biskupsfrú? Þar rekur hún sögu biskupsmatróna Skálholtsstaðar í lúterskum sið og nýtir samtalsformið til að gæða sögu þessara löngu gengnu fyrirkvenna lífi.

„Ég vildi kynnast þeim og byrjaði að vinna út frá listasögunni og útsaumsmenningunni sem blómstraði fyrir norðan á tímum kaþólskunnar. Ég hafði áður borið saman nöfnurnar Ragnheiði Brynjólfsdóttur í Skálholti og Ragnheiði Jónsdóttur á Hólum, sem við þekkjum af 5.000 króna seðlinum en hún varð tvisvar biskupsfrú á Hólum. Þær voru nokkurn veginn jafnöldrur og báðar af sömu höfðingjastéttunum en örlög þeirra gjörólík.“

Veldið hélst í gegnum konur

Hildur segir að upphaflega hafi bókin átt að heita Neðanmálsgreinarnar.

„Þegar ég fletti upp á biskupunum, stóð kannski neðanmáls hverri þeir voru kvæntir, en stundum ekki. Ég ætlaði því upphaflega að koma þessum konum á netið, gera um þær Wikipediu-texta, en til þess þarf að vísa í heimildir, sem ekki voru fyrir hendi svo ég fór að grúska. Þá komst ég að því að þetta voru spennandi konur, sem áttu sér margbreytilegt og áhugavert líf en einnig voru ákveðin líkindi á milli þeirra og smám saman rann upp fyrir mér að eftir 1600 eru þær nær allar náfrænkur. Því má segja að biskupsembættið erfist í kvenlegg, ekki frá móður til dóttur, heldur frá móðursystur eða ömmusystur og hélst þannig í ákveðnum ættboga með þeirri þekkingu, völdum og fé sem fylgdi. Ættarleggurinn leiðir til Björns og Ara sem voru hálshöggnir í Skálholti. Það er Helga Jónsdóttir, sem kemur að norðan 1591, sem setur ættarveldi Jóns Arasonar langafa síns á biskupsstól fyrir sunnan, og það helst gegnum konurnar. Helga þótti höfðingskvinna og var þekkt af röggsemd og sagt að aldrei myndi hennar líki koma í Skálholt. Hún hafði búsforráð þar í nær hálfa öld.“

Að skandalísera var ekki til

Hildur segir að konurnar hafi, sökum frændsemi sinnar þekkt vel til starfsins og sögu embættisins, og þeim verið það sameiginlegt að skipta sér ekki af embættisgerðum né heldur sýndu þær áberandi trúrækni.

„Þó fann ég dæmi um biskupsfrú sem fékk biskup til að breyta hegðun sinni. Það var út af skólapilti, en hún vissi að biskup hafði sýnt honum ósanngirni. Áhrifum frúnna í samfélaginu gætir líklega helst í því að þær sýna fagmennsku og jafnaðargeð. Þær misstu sig aldrei eða sóttust eftir sviðsljósinu heldur. Að skandalísera var ekki til hjá þeim, og mér finnst þær hafi verið fremur góðlyndar og mennskar. Til eru sögur um að þær hafi sýnt aðhald þegar kom að búrekstrinum sem var á þeirra könnu, en hart var sótt að biskupsstólunum af beiningafólki því örbirgð í landinu var skelfileg og skipulögð fátækrahjálp engin. Mér finnst skipta máli að við þekkjum þessar konur og það má spyrja sig hvort þær, með fagmennsku sinni, hafi sett verðugt fordæmi fyrir nútímakonur sem nú eru að taka við embættum og orðnar ráðandi í samfélaginu.“

Drjúgum drukkið í Skálholti

Þegar Hildur er spurð að því hvort hún hafi komist að einhverjum leyndarmálum segir hún það helst að Margrét Halldórsdóttir, kona Brynjólfs Sveinssonar biskups, hafi mögulega átt við áfengisvanda að stríða.

„Margir drukku drjúgum í Skálholti, enda var þar bruggað öl á öldum áður og sagt að Þorlákur helgi drykki helst ekki vatn meðan hann átti vín. Ég fann kjaftasögu um áfengisvanda Margrétar sem kom frá Jóni Grunnvíkingi í Kaupmannahöfn. Þessi saga, djúpt falin í skrifum hans, útskýrir margt í sögu Margrétar. Ég skildi líf hennar betur eftir það. Einnig kemur fram hjá Jóni að þegar Brynjólfur verður sem æfastur út í Ragnheiði dóttur sína og gengur hvað harðast fram, þá er Margrét sú eina sem þorir að standa á móti honum. Við þurfum að horfa á heildarmyndina, Margrét hefur verið buguð af sorg, hún missir fimm börn í fæðingu, og þau tvö sem komast upp, Ragnheiður og Halldór, látast bæði snemma. Þær áttu allar sitt líf og eru mjög mannlegar biskupsfrúrnar mínar, en það var langt frá því að ævi þeirra væri slétt og felld.“

Í fangelsi í 22 ár í Bláturni

Hildur rekur líka í bók sinni sögu þriggja kvenna, sem ekki eru biskupsfrúr.

„Fyrst er það Guðrún Gottskálksdóttir sem verður barnshafandi eftir kirkjuprestinn en hún var þá heitbundin Gissuri, fyrsta lúterska biskupnum okkar. Það slitnar upp úr trúlofuninni en þríburarnir fæðast andvana í Bræðratungu. Önnur er Helga í Bræðratungu, náfrænka allra hinna en hún giftist sýslumanni. Mér fannst þurfa að hafa frú úr hinum veraldlega heimi til samanburðar. Helga var í æsku kát, uppreisnargjörn og frjálsleg í fasi enda þurfti hún ekki að beygja sig undir óskrifaðan aga kirkjunnar. Hún talaði fyrir réttlæti, fyrirleit galdraofsóknir og allt ofstæki. Þó finnast í eftirmælum hennar dæmi um meiri trúrækni en við vitum af meðal hinna. Sú þriðja er Leonóra Kristín Ulfeldt, dóttir Kristjáns IV. Danakonungs. Hún var lokuð inni í Bláturni í 22 ár, á æskuheimili sínu konungshöllinni, því eiginmaður hennar var ákærður fyrir föðurlandssvik. Hún var mjög vel menntuð og skrifaði niður hvað hún gerði til að fylla tímann í fangavistinni. Þannig veitir hún okkur innsýn í hvernig háttsettar konur hugsuðu, hvað þær gerðu og hvernig þær unnu með sína menntun. Nær allar biskupskonurnar eru vel menntaðar yfirstéttarkonur, en með hjálp þessara þriggja fannst mér sögusviðið opnast og tengjast út fyrir landsteinana. Skyldu þær hafa borið sig saman við kónga- og aðalsfólk síns tíma? Eftir ævintýrið með Guðrúnu biður Gissur um hönd Katrínar Hannesdóttur fyrrum hirðstjóra og þau eru gefin saman um haustið þegar Hinrik VIII. tekur sér fyrir eiginkonu þriðju Katrínuna og hann er þá þegar búinn að hálshöggva tvær og þar af eina Katrínu. Mig langaði að fá bergmál utanlands frá til að stækka myndina.“

Valgerður hefði verið kölluð ofurkona nú á tímum

Í bókunum kemur Hildur töluvert inn á klæðnað kvennanna og höfuðbúnað.

„Við erum að fjalla um tíma Loðvíks XIV, sem setur tískulínuna fyrir alla Evrópu. Ég leitaði að einhverjum merkjum um að frúrnar mínar hafi vitað um og komið fram með nýungar en finn fátt fyrr en kemur að Valgerði. Hún verður fyrst hefðarkvennanna til að leggja niður faldbúninginn og taka upp frjálslegri klæðnað. Þær tvær sem eru sterkastar, hún og Helga, eru báðar uppi á tímum þegar eitthvað er að gerast í samfélaginu. Prentverkið breytir miklu, hannyrðum kvennanna líka, meðan Helga verður þessi mikla ættmóðir í Skálholti. Valgerður reisir staðinn við og gerir aftur að stórbýli því hún lærir að nýta sér hina nýju tækni sem póstsamgöngurnar eru og skrifar rúmlega fjögur hundruð bréf, meðal annars til kóngsins í Kaupmannahöfn. Hún kaupir jarðir og hefði verið kölluð ofurkona á okkar tímum,“ segir Hildur og bætir við að henni finnist þær allar skemmtilegar, biskupsfrúrnar.

„Þær sóttu að mér á undarlegan máta og það var verulega gaman að spjalla við þær.“