Foreldrar hafi trú á færni sinni

Foreldrar eru fyrstu og mikilvægustu kennarar barna og hafa úrslitaáhrif á líðan þeirra og námsárangur,“ segir Ólafur Grétar Gunnarsson, fjölskyldu-og hjónaráðgjafi, sem lengi hefur velt fyrir sér vanda drengja í íslenska skólakerfinu. Hann leggur áherslu á að fara beint í grunninn til að freista þess að leysa vandann. „Foreldrar sem eru öruggir í sínu hlutverki og sækjast eftir sterkum tengslum við börnin sín verja meiri tíma með þeim og gera meira gagn. Það segir sig sjálft. Þetta er grunnurinn sem síðan má byggja ofan á.“

Hann vill sjá betri stuðning og meiri fræðslu fyrir foreldra og að faðir og móðir deili ábyrgðinni á uppeldinu jafnt. „Kærleiksrík fræðsla er ein besta leiðin til að vinna gegn óöryggi. Með fræðslu á meðgöngu væri verið að leggja áherslu á mikilvægi þess að foreldrar taki jafna uppeldis- og umönnunarábyrgð og stuðli þannig að betri heilsu og tilfinningalegu jafnvægi barna og foreldra. Vitað er að þótt bæði kynin geti verið óörugg og hafi mögulega ekki fengið fræðslu og aðstoð sem verndar geðheilsu þeirra og barnsins er móðirin að öllu jöfnu af lífeðlisfræðilegum og jafnvel félagslegum ástæðum betur til þess fallin að annast ungbarnið en faðirinn. Aðgerðaleysi stjórnvalda leiðir því oftar en ekki af sér að hún annast meira um barnið. Líta má á slíkt aðgerðaleysi sem viðhaldandi afl við hefðbundin kynhlutverk eldri kynslóða. Auk þess fær móðirin mun meiri stuðning hjá heilbrigðiskerfinu á meðgöngu en faðirinn, samanber mæðravernd en ekki foreldravernd.“

Forystuhlutverk í þjónustu

Ólafur Grétar bendir á, að jafnréttisfræðsla sé viðurkennd aðferð til að breyta hefðbundnum kynhlutverkum eldri kynslóða. Kröfur um aðgerðir hafi verið háværar frá árinu 2007 þegar aðgerðaáætlun varðandi börn og ungmenni var fyrst samþykkt á Alþingi. Með fræðslunni væri verið að taka forystuhlutverk í þjónustu sem kallað er eftir, hvort sem það er menntakerfið, velferðarkerfið eða atvinnulífið. „Ef við sleppum fræðslunni og stuðningnum þá aukast líkurnar á því að slökkviliðið beri að garði þegar húsið er þegar brunnið.“

Ólafur Grétar segir mikinn þrótt hafa verið í þessum málum frá aldamótum en í hruninu hafi þeim einfaldlega verið sópað undir teppið. Nú sé hins vegar einhver kraftur og undiralda að eiga sér stað á ný sem hann bindur vonir við að komi til með að skila góðum árangri.

Ólafur Grétar bendir á, að nýjar rannsóknir sýni að feður séu jafn mikilvægir geðheilsu barna og mæður. Sem dæmi megi nefna að þunglyndi og kvíði feðra strax eftir fæðingu barns hafi mikil áhrif á börnin. Þau séu þá í meiri hættu á að þróa með sér tilfinninga- og hegðunarvanda síðar á ævinni, óháð heilsu móðurinnar. „Sýnt hefur verið fram á að geta föður til að vernda börn fyrir afleiðingum geðheilsubrests móður sé mikilvægur þáttur. Til að bæta getu föður til að vernda börn og styðja veika móður þarf hann fræðslu og aðstoð.“

Mikilvægt að byrja vel

Fjölþjóðlegar rannsóknir sýna, að sögn Ólafs Grétars, að þegar þroski barns er undir meðallagi fyrsta æviárið sé barnið mun líklegra til að dragast enn meira aftur úr næstu árin, en að það nái þeim sem fóru betur af stað. Mikilvægt sé því að grípa strax inn í.

„Forvarnir sem miða að því að minnka heimilisofbeldi, fækka skilnuðum, stuðla að jafnri þáttöku mæðra og feðra við töku á fæðingarorlofi og sem jafnastri ábyrgð beggja foreldra í uppeldi barna sinna er í anda nýrrar stefnu barnamálaráðherra og hvatningar hans til sveitarfélaga. Barnamálaráðherra vill vera sannfærandi hvað varðar aðgerðir í að fækka erfiðum fjölskyldumálum til muna á 10 til 15 árum með því að vernda geðheilsu verðandi foreldra og foreldra ungbarna,“ segir Ólafur Grétar og bætir við að óheilbrigðar aðstæður og skilnaður foreldra komi gjarnan harðar niður á drengjum en stúlkum.

Ólafur Grétar hvetur foreldra sem sækja ráðgjöf og fræðslu hjá honum að tileinka sér hægari lífsstíl og flýta sér ekki að eiga annað barn, sér í lagi ef fyrsta barnið er drengur. Tölfræðileg gögn, allt frá síðustu öld, bendi til þess að fæðing fyrsta barns í sambandi pars geti verið ávísun á skilnað ef ekki er staðið nógu vel að undirbúningnum. Fræðsla handa verðandi foreldrum þjóni fyrir vikið þeim tilgangi að efla fólk og gera það hæfara til að axla foreldraábyrgð um leið og það styrkir parsambandið þannig að umgjörðin sem barnið fæðist inn í verði traustari.

Hann segir yngri foreldra þurfa á meiri stuðningi að halda en fólk sem ákveðið hefur að bíða með barneignir til að koma sér betur fyrir í lífinu, félagslega og fjárhagslega og undirbúa sig þannig betur.

Lengja þarf fæðingarorlofið

Brýnt er að halda áfram að lengja fæðingarorlofið um tvo mánuði á ári, að dómi Ólafs Grétars, svo það verði orðið jafn langt og í Svíþjóð árið 2024, það er átján mánuðir. Það yrði afgerandi leið til að auka þátttöku karla í umönnun og uppeldi barna sinna. „Þegar horft er á stöðu menntakerfisins er ekki hægt að horfa fram hjá streitunni sem núverandi kerfi hefur valdið foreldrum á meðgöngu og ungbörnum. Í úttekt BSRB frá árinu 2017 kom í ljós að íslensk börn voru að jafnaði um 20 mánaða gömul þegar þau komust inn á leikskóla. Tólf mánaða fæðingarorlof dugar ekki.“

Hann leggur einnig til að mæður fái aukaorlof seinasta mánuð meðgöngunnar, eins og tíðkast í Noregi, og feður aukaorlof fyrsta mánuðinn eftir barnsburð til að annast konu sína og barn. Það styrki samband foreldranna og samband þeirra við barnið, auk þess sem það hjálpi föðurnum að skilja hlutverk sitt betur. Svo það sé á hreinu þá er hann að tala um mánuð sem bætist við fæðingarorlofið en dragist ekki frá því.

„Afleiðingar og eftirköst efnahagshrunsins voru meðal annars fleiri léttburafæðingar og hærri blóðþrýstingur meðal fæðingarkvenna. Landlæknir varaði við alvarlegum afleiðingum hrunsins á börn. Vitað er að afleiðingar streitu og álags á meðgöngu og í frumbernsku vegna Covid-19 gefa ástæðu fyrir svipaðar áhyggjur og eru tilefni til forvarnaaðgerða,“ segir hann.

Styrkja þarf leikskólastigið

Ólafur Grétar segir að styrkja þurfi leikskólastigið með afgerandi hætti. Minnka þurfi álag á starfsfólk og auka gæði starfsins með þekkingu og skipulögðum stuðningi m.a í formi handleiðslu. „Kúvending þarf að verða í nálgun. Á sama tíma og halda verður áfram aðgerðum til að fjölga menntuðum leikskólakennurnum og styrkja málörvun þarf að huga að leiðum til að draga úr þörf á starfsfólki. Þær aðgerðir sem ég er búinn að nefna, með foreldrum sem hafa betri forsendur og átján mánaða fæðingarorlof gætu minnkað þörf fyrir starfsfólk á leikskólum, starfsfólk sem þegar er ekki til samkvæmt biðlistum, um alla vega 25%. Foreldrar sem eru öruggari í hlutverki sínu verja meiri tíma með börnum sínum og sinna þörfum þeirra betur. Vel nærð börn ganga minna á orkuforða starfsmanna leikskólanna, sem er takmörkuð auðlind. Sama á við um foreldra sem að auk fræðslu eiga mögulega á að vinna styttri vinnudag. Þannig að þetta er líka í anda styttingar vinnuvikunnar,“ segir Ólafur Grétar og bætir við að óvissa um leikskólapláss sé að vonum streituvaldandi fyrir foreldra. Námsárangur og hegðunarvandi drengja kalli á aðgerðir sem byggjast á bestu mögulegri þekkingu.

Foreldrar séu samstíga

Una María Óskarsdóttir, uppeldis-, menntunar- og lýðheilsufræðingur og varaþingmaður Miðflokksins, segir lykilatriði að foreldrar hefji sína uppeldisvinnu strax; kynni sér heppilegar uppeldisaðferðir og hafi þekkingu á hverju einasta þroskaskeiði barna sinna. Þá sé ekki síður mikilvægt að foreldrar séu samstíga í uppeldisaðferðum sínum; að móðirin segi ekki eitt og faðirinn annað. Að öðrum kosti geti barnið eða börnin fengið misvísandi skilaboð. „Það skiptir öllu máli að foreldrar hafi trú á færni sinni. Ef maður vill þá getur maður!“

Una María segir grunnþætti eins og svefn, næringu og líðan skipta miklu máli frá fyrstu tíð. Eins séu hvatning og hrós mjög mikilvæg, að því gefnu að það sé gert á réttum stöðum og af réttu tilefni. „Ef börnum er hrósað of oft er hætt við því að það missi marks,“ segir hún.

Una María hefur sannfæringu fyrir því að grunnaðferðir í barnauppeldi gefist alltaf vel. Á hitt beri þó að líta að börn séu mismunandi að gerð og fyrir vikið sé erfitt að alhæfa í þessu sambandi. Mikilvægast sé þó að hafa trú á verkefninu og láta ekki hugfallast þótt á móti blási.

„Hvernig vekurðu til dæmis syfjaðan ungling?“ spyr hún. „Skiparðu honum að drulla sér á fætur. Afsakaðu orðbragðið,“ segir hún sposk. „Eða ferðu með meiri skilningi að honum? Það getur verið erfitt að koma unglingi í skólann á morgnana og mín skoðun er sú að betra sé að nálgast hann á jákvæðninni og með hægðinni, höfða til dæmis til áhugamála hans. Heyrðu, er ekki æfing í dag? Þá kviknar gjarnan á perunni og unglingurinn fer fram úr.“

Að rjúfa vítahringinn

Þetta á auðvitað ekki bara við um morgunsárið; Una María segir almennt gott að sýna áhugamálum unglingsins áhuga og skilning. Það styrki tengslin.

Sumir unglingar vilja, eins og við þekkjum, sem minnst afskipti frá hendi foreldra sinna. „Hvert leita foreldrar þá? Í brjóstvitið eða eigið uppeldi? Sumir alast upp við erfiðar aðstæður, jafnvel harðræði, og geta lent í vítahring haldi þeir sig síðan sjálfir við slíkar aðferðir í uppeldi á sínum eigin börnum. Aðrir átta sig á þessu og leita eftir ráðgjöf út fyrir heimilið. Oft með góðum árangri enda mikilvægt að rjúfa vítahringinn,“ segir Una María.

Gegnum aldirnar hefur ábyrgð á barnauppeldi hvílt meira á mæðrum en feðrum en Una María fagnar því að á seinni árum séu fleiri og fleiri feður farnir að taka virkari þátt og axla ábyrgð. „Það er sérstaklega mikilvægt að þeir gefi sér tíma til að tala við syni sína, um námið, áhugamálin, samskipti kynjanna og fleira, en kenningar um félagsnám benda á að við tileinkum okkur fremur hugmyndir og sjónarmið þeirra sem eru af sama kyni.“

Samstarf heimilis og skóla er Unu Maríu einnig hugleikið. Foreldrar hennar voru báðir kennarar, þannig að hún hefur velt þeirri hlið mála fyrir sér frá fyrstu tíð. Á seinni árum hefur Una María meðal annars verið formaður Samkóp, samtaka foreldrafélaga grunnskóla í Kópavogi, og formaður íþróttaráðs Kópvogs. „Ég hef lengi komið að uppeldis- og félagsmálum og veit hvað það skiptir miklu máli að talað sé vel um kennara inni á heimilunum. Það hefur óhjákvæmilega áhrif á barnið ef talað er illa um kennarann heima hjá því og skólastarfinu sýnd vanvirðing. Það er miklu happadrýgra að foreldrar styðji við bakið á kennurum barna sinna en að þeir setji sig á háan hest gagnvart þeim og þykist vita betur. Ég myndi frekar gera þetta svona og svona og þar fram eftir götunum. Komi upp ágreiningsmál er best að leysa þau með kennaranum og skólanum. Það er engin lausn að varpa ábyrgðinni yfir á skólann. Samstarfið milli þessara tveggja aðila þarf að vera gott; það tapar enginn meira á ágreiningi en barnið.“

Spyrjið meira en minna

Hún hvetur foreldra til að spyrja meira en minna, jafnvel þó að þeir óttist að spurningar þeirra séu kjánalegar.

Una María reyndi þetta á eigin skinni en sjálf var hún lengur að læra að lesa en margir bekkjarfélaganna. „Þá fimm sex ára sagði ég bara við mömmu að ég ætlaði að fá mér vinnu þar sem ég þyrfti ekki að lesa. Það var mín lausn. Sem betur fer héldu foreldrar mínir og skólinn mér áfram við efnið og ég náði tökum á lestrinum. Það tekur börn mislangan tíma að læra að lesa; það þarf alls ekki neitt að vera að þeim.“

Besta ráðið við þessar aðstæður er, að sögn Unu Maríu, að höfða til áhuga barnsins og leita ráða hjá fagfólki.

Þetta virkar vitaskuld í hina áttina líka. „Skólinn þarf ekki síður að beita sér fyrir góðu samstarfi við foreldra og heimilin og vera duglegur að hafa samband við þá foreldra sem eru í minni tengslum við skólastarfið. Foreldrar eru misáhugasamir, eins og gengur. Skólinn þarf að sama skapi að tileinka sér það viðhorf að hafa trú á verkefninu, sama hversu strembið það er. Ef illa gengur að ná til foreldranna má kennarinn alls ekki gefast upp. Við þurfum að leysa þessi mál saman.“

Ekkert barn fæðist vont

Aðstæður barna geta verið margvíslegar; atvinnuleysi á heimilinu, áfengisneysla, ofbeldi og þar fram eftir götunum. Að sögn Unu Maríu er það engin afsökun fyrir skólann til að stíga til hliðar; þess heldur ætti hann að leggja sig fram um að aðstoða barnið. „Við getum lagað svo margt ef við leggjum okkur fram og stöndum saman. Mín skoðun er sú að við eigum ekki að líta á vandann á þann hátt að hann sé óleysanlegur, heldur ganga í málið! Ekkert mál er svo slæmt að ekki sé hægt að finna aðgerðir sem virka.“

Sum börn beita sjálf ofbeldi og Una María segir sérstaklega mikilvægt að koma til móts við þau og finna lausn á vandanum. „Það fæðist ekkert barn vont; það er umhverfið sem mótar það.“

Hún segir systkinafjölda og systkinaröð einnig hafa þýðingu, svo sem rannsóknir hafi sýnt fram á, og það beri skólanum að taka með í reikninginn.

Mikið var rætt um gagnsemi hreyfingar hér í blaðinu fyrir viku og Una María tekur heilshugar undir þau sjónarmið. „Rannsóknir sýna að drengir hafi meiri hreyfiþörf en stúlkur og brýnt er að búa þannig um hnúta að þeir fái hana á skólatíma. Það á svo sem við um stúlkur líka. Sjálf var ég strákastelpa, orkumikil og þurfti mikla hreyfingu og án efa voru sérstaklega þrír kennarasynir og vinir mínir á Laugum, Kiddi, Gilli og Bjössi, fyrirmyndir mínar í þeim efnum.“

Fjölga þarf körlum í kennslu

Karlkennurum hefur fækkað jafnt og þétt á liðnum áratugum, ekki síst í grunnskólanum, og Una María er í hópi þeirra sem gjalda varhug við þeirri þróun. „Auðvitað horfa strákar ekkert síður upp til kvenna en karla í kennslu en jafnvægið þarf að vera meira. Þess utan gæti verið að strákar tengdu betur við karlkennara og fyndu í þeim fyrirmynd.“

– Hvað er hægt að gera til að snúa þessari þróun við og fjölga körlum í kennslu aftur?

„Blasir það ekki við? Það hljóta fyrst og fremst að vera launin. Undirbyggingin frá hendi menntamálaráðuneytisins þarf líka að vera markvissari. Það þarf að leggja þetta þannig upp að bæði kynin sæki í þessi störf. Það þarf að hvetja drengi strax á grunnskólastiginu til að sækja síðar meir í kennslu, ekkert síður en stúlkur. En það er kannski erfitt þar sem fyrirmyndirnar eru svo fáar. Það eru vond skilaboð. Þarna þurfa yfirvöld menntamála í landinu að stíga inn; hvatningin þarf að koma frá þeim. Starf kennarans er þjóðfélagslega mjög mikilvægt og verður að njóta sannmælis.“

Kallar eftir nánara samtali

Arnar Ævarsson, framkvæmdastjóri Heimilis og skóla, landssamtaka foreldra, segir grundvallaratriði að skólakerfið kalli eftir nánara samtali við foreldra um stefnumótun, þarfir barna og þar fram eftir götunum, til að efla megi starfið á breiðum grunni og bæta líðan og árangur nemenda í námi. „Það eiga miklar mælingar sér stað í skólakerfinu og fyrir vikið mikið til af upplýsingum sem miðla má í auknum mæli til foreldra. Lengi hefur verið rætt um þessi mál en eigi að síður vantar enn þá upp á þetta samtal.“

Hann segir það þó aðeins misjafnt eftir skólum. Sumir skólar kalli foreldra meira að borðinu en aðrir og áberandi sé að þar líði börnunum betur, ekki síst drengjunum, og viðhorf foreldra til skólans sé að sama skapi betra. „Skortur á upplýsingum getur leitt til tortryggni af hálfu foreldra í garð skólans sem á móti fer í vörn, þar sem honum finnst að sér vegið og hefur fyrir vikið tilhneigingu til að draga úr samskiptum við foreldra í stað þess að efla þau enn frekar. Það er mjög óheppilegt enda skiptir máli að fá sem flest sjónarhorn á stöðuna sem er uppi hverju sinni. Starfið í skólunum er mjög metnaðarfullt og þetta mikilvæga samtal er algjört lykilatriði til að opna umræðuna. Öllum til hagsbóta. Það eykur einnig líkurnar á því að hægt verði að taka frumkvæði í stað þess að bregðast bara við vandmálum sem koma upp.“

Hann nefnir áherslur í forvörnum sem dæmi en þar hafi foreldrum verið boðið með í vegferðina. Eins hafi íþróttahreyfingin verið dugleg að nýta krafta foreldra iðkenda innan sinna vébanda. „Þeir sem vinna með börnum þurfa að vera meðvitaðir um að foreldrar hafa hlutverk. Þetta snýst um viðhorfsbreytingu. Við þurfum að brjóta niður veggi.“

Miðar í rétta átt

– Miðar okkur í rétta átt?

„Já, okkur miðar í rétta átt. Skólunum sem vinna með þessum hætti fjölgar jafnt og þétt.“

Arnar segir ekki síður mikilvægt að foreldrar ræði á jákvæðum og uppbyggilegum nótum um skólastarfið heima fyrir og þess vegna þurfi þeir að búa að góðum upplýsingum til að geta myndað sér upplýsta skoðun.

Spurður hvort foreldrar þurfi ekki að kalla í auknum mæli sjálfir eftir þessum upplýsingum svarar Arnar játandi. „Jú, það er hlutverk okkar hjá Heimili og skóla, sem talsmanna foreldra, að fá þessar upplýsingar upp á borðið.“

Arnar segir foreldra hafa ríku hlutverki að gegna við menntun barna sinna og ekki megi varpa allri ábyrgð yfir á skólakerfið. „Það má alls ekki horfa á skólann sem þjónustustofnun; hann er menntastofnun og á að vera hjarta og lunga hvers samfélags. Menntun barnanna okkar er samstarfsverkefni og því fyrr sem allir hagsmunaðailar koma að borðinu þeim mun betra. Það gerir okkur kleift að skilgreina hlutverk hvers og eins og ná sem bestum árangri. Ég vona að stjórnvöld sjái málið í sama ljósi og séu tilbúin að leggja sitt af mörkum. Tækifærin eru svo sannarlega til staðar.“

Skoða þarf drengjamenningu

Hvað varðar vanda drengja og hvað gera megi til að snúa þróuninni við og styrkja stöðu þeirra innan skólakerfisins segir Arnar: „Það er brýnt að höfða í ríkari mæli til drengja og sýna því skilning að þeir séu eins og þeir eru. Kynin eru ólík og fyrir vikið þarf að nálgast þau með ólíkum hætti. Lengi hefur legið fyrir að skólakerfið virðist henta stúlkum betur en drengjum og við hljótum að þurfa að rýna í ástæður þess, skoða drengjamenninguna betur og vinna með hana. Þá er ég til dæmis að tala um orkuna, hvernig beislum við hana og leyfum henni að njóta sín? Við þurfum líka að vekja áhuga drengjanna svo að þeir upplifi að þeir hafi eitthvað fram að færa innan veggja skólans. Sé þeim bara troðið í boxið er það ávísun á vanlíðan, uppreisn og hegðunarvandamál. Ég held að 90% hegðunarvandamála í grunnskóla tengist drengjum. Það hlýtur að benda til þess að þeim líði ekki vel og fái ekki að njóta sín. Það þurfum við að laga.“