„Ég var alin upp í ljóðum“

Kristín Heiða Kristinsdóttir

khk@mbl.is

„Hefði ég skrifað þessa bók fyrir tuttugu árum, þá væri hún allt öðruvísi, því það hefur svo margt breyst síðustu áratugi í bókmenntafræðinni,“ segir Bergljót Soffía Kristjánsdóttir sem tilnefnd var til viðurkenningar Hagþenkis fyrir bók sína Fræðaskjóða: Bókmenntafræði fyrir forvitna .

„Að mínu mati hafa helstu breytingar í bókmenntafræði undanfarið tengst uppgötvunum í líffræði og taugafræði. Við höfum lært meira um mannsheilann á síðustu þremur áratugum heldur en allar aldirnar á undan – þó að við vitum lítið um hann enn! Fyrir vikið getum við farið að ræða hluti í bókmenntum á annan hátt en fyrr, til dæmis tilfinningar og geðshræringar, ímyndunarafl, lestur og sköpunarkraft. Auk þess hefur bókmenntafræðin á síðustu áratugum lagt áherslu á lesandann, á upplifunina af lestrinum. Bókmenntir eru einskis virði nema af því að fólk upplifir þær á ólíkan hátt. Hver og einn lesandi getur sótt til bókmennta og bætt við þær því sem sprettur af hans eigin reynslu og kemur úr hans eigin skjóðum.“

Bækur eru skjól fyrir marga

Þegar Bergljót er spurð að því hvers vegna við þurfum bókmenntir segir hún að fleiri svör en eitt séu við því.

„Ég held að þráin eftir bókmenntum sé mannkyninu eiginleg, alveg frá því það fór að tala og söngla. Þetta er nátengt þörfinni á að nýta ímyndunaraflið og vilja kynnast fleiru en því sem blasir við. Rannsóknir sýna að þegar fólk er búið að fara í gegnum daginn og heyra endalausar hörmungafréttir í fjölmiðlum, þá langar það í eitthvað notalegra og hlýlegra. Þannig sækja sumir í bókmenntir til að ylja sér við þær. Aðrir sækja í þær til að kynnast öðrum heimum og leyfa ímyndunaraflinu að fara á flug. Ég held að það sé reynsla margra að bækur hafi verið skjól sem lífsnauðsynlegt var að komast í. Ég get tekið dæmi af mömmu minni sem var með sex börn á heimilinu, ég held satt best að segja að bókmenntirnar hafi bjargað henni hversdags,“ segir Bergljót og rifjar líka upp kynni sín í bernsku af gamalli alþýðukonu í Hafnarfirði.

„Þetta var verkakona sem var óskaplega kát og skemmtileg. Hún lýsti fyrir mér upplifun sinni af ljóðabók Þorsteins Erlingssonar, Eiðinum . Bókin var til á einum bæ í sveitinni hennar enda ekki vel séð af mörgum. Unglingurinn laumaðist til að fara með bókina út af heimilinu og sýna félögum sínum hana. Krakkarnir enduðu með að lesa hana upphátt hvert fyrir annað í tunglsljósinu – og konan sem ég þekkti kunni kveðskapinn enn! Þetta finnst mér falleg frásögn um hvernig fólk sækir í skáldskap sem því er meinað að kynnast. Þannig geta bókmenntir opnað heima sem þú færð ekki annars að komast inn í.“

Unglingar spenntir fyrir nekt

Þegar Bergljót er spurð hvaðan hún sé sprottin ástríða hennar fyrir bókmenntum segist hún hafa dregið hana í sig með móðurmjólkinni.

„Foreldrar mínir voru mikið bókafólk og mamma var ljóðamanneskja fram í fingurgóma. Hún fylgdist vel með og keypti til dæmis strax bókina hennar Ástu Sigurðar, Sunnudagskvöld til mánudagsmorguns , þegar hún kom út. Unglingarnir höfðu frétt að í þeirri bók væru nektarmyndir og fyrir vikið þorði ég ekki að segja neinum að mamma ætti þessa bók og væri ægilega hrifin af henni,“ segir Bergljót og hlær að minningunni.

„Bækur ungskáldanna komu um leið inn á heimili mitt þegar þær komu út og foreldrar mínir voru líka með bókabúð um tíma,“ segir Bergljót sem er mikill aðdáandi ljóða.

„Ég les alltaf ljóð upphátt heima hjá mér og finn bókstaflega fyrir líkamlegum viðbrögðum, ljóðin ganga mér í merg og bein. Ég var vön því að ljóð væru lesin upphátt og ég var alin upp í ljóðum, bæði af mömmu og ömmu. Mömmu fannst Fagra veröld Tómasar Guðmundssonar vera best fyrir börn þegar þau vou fjögurra eða fimm ára, en amma byrjaði á Káin og Páli Ólafssyni. Mamma færði sig svo yfir í Grím Thomsen og Stephan G. þegar krakkarnir urðu ögn eldri.“

Þurfum ekki að hafa áhyggjur

Bergljót hefur í áratugi starfað við, grúskað í og rannsakað bókmenntir, sem kennari og prófessor. Hún hefur því mikla yfirsýn. Hún hefur ekki áhyggjur af þróun mála í bókmenntum og fagnar skáldskap á nýjum miðlum.

„Mér finnst yndislegt að fólk yrkir og segir sögur á þessum nýju miðlum, fésbók og instagram til dæmis. Þar erum við komin með eitthvað sambærilegt við það sem ferskeytlan og stuttar frásagnir voru í gamla daga. Vissulega fyrirfinnast enn hagyrðingakvöld og kvæðamannakvöld á einstaka stað og fólk yrkir fyrir þorrablót og annað slíkt, en á meðan við erum með fólk úti um allan bæ sem er að yrkja á samskiptamiðlum, þá þurfum við ekki að hafa áhyggjur af bókmenntum í þessu landi. Fólk þráir að tjá sig í litteratúr og þarna hefur opnast nýr vettvangur. Mér finnst sumt af því sem ég sé á samskiptamiðlum mjög gott, og ekkert undan því að kvarta. Sumir hafa áhyggjur af slíku efni en ég hef bara gaman af því.“

Með samvisku heims á herðum

Þegar Bergljót er spurð að því hvað henni finnst athygliverðast í því nýjasta sem fram hefur komið í íslenskum bókmenntum segir hún að undanfarin tuttugu ár hafi margir fjallað opinskátt í skáldskap um eigin ævi.

„Þetta fólk hefur ekki leynt því að reynsla þess sjálfs væri undir í skáldskapnum. Vissulega hafa skáld alltaf sótt í eigin reynslu, en það hefur verið misjafnt hvernig sú reynsla hefur verið matreidd ofan í lesendur á ólíkum tímum. Upp á síðkastið hefur verið þó nokkuð um að fólk hafi samið játningabókmenntir og ýmislegt af því tagi. Hinn þráðurinn sem er að koma fram í nútímabókmenntum eru áhyggjur upprennandi kynslóða af því sem þær þurfa að takast á við í framtíðinni. Ég er nokkuð viss um að sá þáttur eigi eftir að verða æ þyngri næstu árin, af því að mín kynslóð skilur ekki við heiminn með glæsibrag. Þegar ég les sumt af ljóðum unga fólksins sem nú er um tvítugt, þá kem ég stundum heim með samvisku heimsins á herðunum. Ástandið á jörðinni er stórt verkefni fyrir þetta unga fólk að takast á við.“

Efnilegt og skemmtilegt fólk

Bergljót tekur fram að eitt af því jákvæða sem hafi breyst í íslenskum bókmenntum undanfarin ár sé hversu staða ljóðsins hefur styrkst.

„Ég held það sé að nokkru að þakka ritlistarkennslu í háskólanum. Mér finnst með ólíkindum hversu stór hópur ljóðskálda er kominn fram, og ég fagna því. En ég sé þetta líka erlendis, kannski tengist þetta líka nýju miðlunum og tónlistinni, því þar tjáir unga fólkið sig.“

Eftir áratuga kennslu er ekki úr vegi að spyrja við starfslok hvernig Bergljótu lítist á æskuna og framtíðina.

„Ég kenndi síðasta hópnum mínum í haust í þessum covid-aðstæðum, við fengum að vera saman í tæpan mánuð en eftir það hittumst við á netinu í gegnum zoom. Mér fannst þetta mjög efnilegt og skemmtilegt ungt fólk sem hafði skoðanir á öllu milli himins og jarðar. Þau gerðu margt svo vel að ég hef engar áhyggjur af æskunni. Ég hef hins vegar áhyggjur af stóra samhenginu, mannkyninu og jörðinni sem við búum á, valdaskiptingu í heiminum, misskiptingu auðs og fátækt. Það situr á manni þegar maður horfir yfir sviðið. Ég hef engar áhyggjur af krökkunum, þau eru alltaf svo fín.“