Álfarnir skoruðu mig á hólm!

Ég var farinn að óttast að ég hefði snert einhvern álagablett og reitt álfana til reiði,“ segir Jón Bjarki Magnússon kvikmyndagerðarmaður sposkur á svip, en ár er liðið frá því að hann lauk við fyrstu heimildarmynd sína í fullri lengd, Hálfur Álfur. Væntingar stóðu til að sýna hana á alþjóðlegri kvikmyndahátíð í Vínarborg og á Skjaldborgarhátíðinni síðasta vor en báðum hátíðum var frestað vegna kórónuveirufaraldursins. Skjaldborgarhátíðin fór loksins fram í september og þar vann myndin til dómnefndarverðlaunanna. Í framhaldinu átti Hálfur Álfur að fara í almennar sýningar í Bíói Paradís – en hvað gerðist þá? Þriðja bylgja faraldursins skall á eins og flóðbylgja hérlendis. Ekki var um annað að ræða en að bíða fram á vorið og í vikunni verður loksins hægt að frumsýna myndina í Reykjavík og hefja almennar sýningar í Bíói Paradís. Jón Bjarki viðurkennir þó að hann hafi fengið í magann þegar ný smit utan sóttkvíar komu fram í byrjun mánaðarins og ekki var hægt að útiloka að fjórða bylgja faraldursins væri að hefjast. Það virðist hins vegar hafa sloppið til, eins og við þekkjum.

Jón Bjarki býr í Berlín ásamt unnustu sinni, Hlín Ólafsdóttur, sem framleiðir myndina með honum, en þau hafa dvalist á Íslandi frá því í júlí vegna faraldursins. Skelltu sér meðal annars á makrílvertíð í Vestmannaeyjum eftir verslunarmannahelgi en Hlín er úr Eyjum. Jón Bjarki er ekki í vafa um að amma hans og afi, Hulda Jónsdóttir og Trausti Breiðfjörð Magnússon, sem myndin fjallar um, hafi hlutast þar til um, enda þótt þau séu nú búin að kveðja þetta líf. Þau fóru sjálf á ófáar vertíðirnar um dagana. „Amma var byrjuð að hjálpa til á vertíð fimm ára í Ingólfsfirði á Ströndum og afi var mikið á sjó, áður en hann gerðist vitavörður.“

Þráin eftir því að skapa

Eftir að hafa haft blaðamennsku að aðalstarfi í um áratug venti Jón Bjarki kvæði sínu í kross árið 2015, flutti til Berlínar og hóf ári síðar MA-nám í sjónrænni mannfræði við Freie Universität. Það varð svo aftur til þess að hann féll gjörsamlega fyrir mannfræðilegri heimildarmyndagerð. „Mér finnst eins og þráin eftir því að skapa og viljinn til að miðla sögum þeirra sem lítið fer fyrir í meginstraumsumræðunni hafi fundið sameiginlegan farveg í gegnum heimildarmyndagerðina,“ segir hann.

Jón Bjarki fór snemma að velta fyrir sér hvað væri áhugavert lokaverkefni í náminu og varð hugsað til ömmu sinnar og afa, sem þá voru 98 og 95 ára gömul, en þau höfðu alla tíð leikið stórt hlutverk í hans lífi. „Ég ólst upp á Siglufirði og afi var vitavörður á Sauðanesvita og þar var mitt annað heimili. Ég hafði farið til þeirra með upptökutæki til að safna sögum fyrir sjálfan mig og einnig tekið viðtal við þau fyrir Stundina um litlu hlutina í lífinu, sem birtist í blaðinu með myndum Kristins Magnússonar. Það vakti lukku og yljaði fólki greinilega um hjartaræturnar. Það blundaði því í mér að gera meira með þeim og miðla sögu þeirra með sjónrænni hætti.“

Trausti var fæddur 1918 og Hulda 1921, þannig að Jóni Bjarka var ljóst að stykki hann ekki á verkefnið strax yrði það mögulega of seint. Enda fór það svo að hjónin létust bæði áður en myndin var frumsýnd, Trausti nýorðinn 100 ára 2019 og Hulda 99 ára fyrir tæpu ári. „Ég verð ævinlega þakklátur fyrir að hafa náð að gera þetta með þeim og ljúka við myndina,“ segir hann. „Þetta verkefni snýst samt ekki bara um ömmu og afa, þó þau séu miðlæg í myndinni. Þetta er miklu stærri saga um þessa heillandi kynslóð sem þau tilheyrðu. Kynslóðina sem upplifði ótrúlegar breytingar á lífsháttum og tækifærum og er óðum að hverfa. Tengslin eru ekki falin, en þetta er samt alls ekki ég „elska ykkur, amma og afi-mynd“. Hefði ég bara verið að gera þetta fyrir mína nánustu þá hefði ég gert allt öðruvísi mynd.“

Heilluð af hversdagsleikanum

Jón Bjarki og Hlín eru bæði heilluð af hversdagsleikanum og fegurðinni sem býr í honum. Fyrir vikið er heimili ömmu hans og afa í forgrunni í myndinni enda heimur út af fyrir sig og hluti af veröld sem er að hverfa. Þá var Jón Bjarki margsinnis mættur á slaginu klukkan sex árdegis til að fylgjast með afa sínum gera hafragraut, eins og hann hafði gert á morgnana í 85 ár. Og hvað fer betur við þennan heim en harmonikkutónlist, sem Hlín samdi sérstaklega fyrir myndina. „Það er ekki bara tónlistin sem slík, heldur líka öndunin í hljóðfærinu. Leifar af gömlum tíma.“

Í ljósi þess hve persónuleg myndin er, þótti Jóni Bjarka einstaklega vel við hæfi að tónlistin væri gerð af manneskju sem þekkti þau gömlu persónulega. „Hlín lagði allt í sölurnar við spilamennskuna og maður fann hvernig henni blæddi út við að túlka síðustu tóna lífs þeirra. Það varð svo ótrúlega mikil tilfinningaleg nánd í hljómunum sem hún skapaði,“ segir Jón Bjarki og bætir við að Hlín hafi verið hvatamaður að verkefninu frá upphafi og alltaf haft óbilandi trú á því. „Þegar ég var í einhverri krísu og með efasemdir, sem kom oftar en ekki fyrir, þá var Hlín akkerið sem kom í veg fyrir að ég myndi steyta á skeri. Þá á hún gríðarlega mikið í öllu verkinu sem framleiðandi enda tekið þátt í þróun þess allt frá hugmyndastigi. Þessi mynd hefði aldrei orðið til nema fyrir hennar hjálp.“

Dauðinn leikur einnig stórt hlutverk í myndinni – enda nálægur þegar fólk hefur náð svo háum aldri. „Afi var mjög upptekinn af dauðanum og umgekkst hann með húmor og ákveðnum léttleika. Hann var í senn að undirbúa hundrað ára afmæli sitt og jarðarförina – hvort sem kæmi á undan. Aldrað fólk, ekki síst háaldrað, er líka ákveðinn jaðarhópur í þjóðfélaginu sem á ekki auðvelt með að koma sinni rödd að í umræðunni. Það er helst þegar fólk á hundrað ára afmæli að fjölmiðlar sýni því athygli og þau samtöl eru eins og þau eru,“ segir Jón Bjarki.

Heiti myndarinnar, Hálfur Álfur, vekur forvitni og Jón Bjarki upplýsir að afi sinn hafi tengst sínum innri álfi undir það síðasta. „Hann var alinn upp á Ströndum innan um álfa og nálgast maður ekki alltaf kjarnann þegar ferðalok eru í augsýn? Amma hafði á hinn bóginn engan húmor fyrir þessu „álfarausi“ í honum og ég þorði á stundum ekki annað en að slökkva á myndavélinni þegar þau byrjuðu að karpa um það. Þarna birtust mjög skrautlegar samræður, svo ekki sé meira sagt, sem snerust meðal annars um gildi bóka og steina. Sjálfur viðurkenni ég að ég var með fordóma fyrir álfaklisjunni. Ég meina, maður er spurður að því í Berlín hvort við Íslendingar séum ekki með álfamálaráðuneyti.“ Hann hlær.

Álfarnir stukku um borð

„En álfaþemað kom upp og varð myndlíking fyrir þetta ferðalag. Álfarnir stukku um borð á miðri leið og skoruðu mig á hólm! Þegar frá leið fannst mér það líka mjög viðeigandi. Álfar eru um margt holdgervingar gamla Íslands. Þeir eru enn þjóðlega klæddir og að róa til fiskjar og harðneita að fylgja okkur inn á 20. öldina, hvað þá 21. öldina. Sem barn var afi í hliðstæðu landi og átti fyrir vikið auðvelt með að tengja við álfana enda þótt amma kallaði þetta þjóðsögur og húmbúkk. Þegar upp er staðið er ég mjög glaður að álfarnir skuli hafa slegist í för með okkur. Þeir eru hluti af okkar menningu.“

Aðaltökur fóru fram vorið 2018 en um sumarið veiktist Trausti illa og var lagður inn á spítala. Náði sér í raun aldrei almennilega eftir það og lést í mars 2019, 100 og hálfs árs að aldri. Lokatökur fóru fram sumarið 2019, skömmu eftir að Trausti lést. Hulda náði að fylgja ferlinu lengur og var orðin spennt fyrir Skjaldborgarhátíðinni síðasta sumar. Því miður entist henni ekki aldur til að sjá myndina sýnda þar og hljóta verðlaun.

„Ömmu og afa var sárt saknað en það var yndislegt að ná að sýna myndina í bíósal fullum af fólki sem virtist vera að tengja við efnið. Myndin hefur líka verið sýnd á hátíðum hér og þar erlendis og viðbrögð hafa verið mjög ánægjuleg, en auðvitað finnst mér leiðinlegt að hafa ekki komist á þær hátíðir, út af ástandinu í heiminum,“ segir Jón Bjarki.

Í umsögn dómnefndar Skjaldborgarhátíðarinnar sagði meðal annars: „Sterk og heilsteypt saga, einlæg og tilgerðarlaus frásögn; mynd sem hrífur mann með sér frá fyrstu mínútu og fær mann til að hlæja og gráta á víxl. Óborganlegar persónur með sterka tengingu við náttúruna og íslenskan menningararf. Myndin minnir okkur á að taka lífið ekki of alvarlega og hafa gaman, en jafnframt vekur hún okkur til umhugsunar um dauðann og það sem tekur við.“

Þurfti að margstilla kompásinn

Við gerð myndarinnar beitti Jón Bjarki aðferð sem kallast „observational documentary“ og dvaldist því lengi með ömmu sinni og afa. Það var til þess að þau vöndust myndavélinni og hættu að veita henni athygli. En var ekkert mál að sannfæra þau um að taka slaginn með honum?

„Í raun ekki. Afi var strax til í tuskið en amma hafði meiri efasemdir um að þau ættu erindi í heimildarmynd. Hún samþykkti þetta þó enda treystu þau mér. Þau voru mjög ólíkir karakterar; afi var meira gefinn fyrir athygli en amma sem var meira til baka. Fann sig best í ljóðlistinni enda mikil bókakona sem kunni ógrynni ljóða utan að. Þar var kjarni hennar.“

Enda þótt menn hafi skýra hugmynd þegar lagt er upp í vegferð sem þessa þá vita þeir aldrei nákvæmlega hver útkoman verður. Jón Bjarki tekur heilshugar undir það, hann hafi margsinnis þurft að endurstilla kompásinn. Að mörgu var að hyggja og sitthvað breyttist á leiðinni, svo sem veikindi og fráfall afa hans. Þá munu elliglöp hafa verið farin að gera vart við sig hjá gamla manninum undir það síðasta. „Framan af þá birtist það mest milli þeirra ömmu, ég tók ekki svo mikið eftir þessu sjálfur, en þetta varð meira áberandi eftir að hann veiktist og var lagður inn á spítala. Ég kaus þó að gera ekki mikið úr þessu í myndinni enda vildi ég ekki að persóna afa yrði skilgreind út frá þessum veikindum hans. Myndin breyttist á hinn bóginn á lokametrunum enda tók á að fylgja afa til grafar en vera um leið að vinna að þessu verki. Á móti kemur að ég er rosalega þakklátur fyrir að hafa lagt af stað og átt svona ríkar stundir með ömmu og afa og að þessi heimild um líf þeirra sé til, bæði myndin og svo allt hitt efnið sem ekki endaði í myndinni. Það var yndislegt að dveljast svona lengi í þessum veruleika þeirra og ná efninu á dýptina. Hálfur Álfur er ljúfur minnisvarði um líf ömmu og afa.“

Leitt að vera „upptekinn“

Trausti var mjög veikur á spítalanum og einn daginn óttaðist Jón Bjarki að hann væri hreinlega að kveðja. Daginn eftir vaknaði hann á hinn bóginn mun hressari og baðst þá afsökunar á því að hafa verið „upptekinn“. „Afi hélt húmornum allt til enda og hlakkaði alltaf til að fara í tökur. Meðan hann var á spítalanum hvíldi ég þó myndavélina að mestu og sat frekar hjá honum í rólegheitunum. Það var mjög dýrmætt.“

Það verður stór stund að sýna myndina í bíósal í vikunni. „Það verður yndislegt að halda sýningu með öllu okkar fólki og það er fyrst núna sem mér líður eins og myndin sé í raun og veru lent. Ég get ekki beðið eftir að sitja með öllu fólkinu og upplifa viðbrögðin. Það er alls ekki sjálfgefið að fólk geti komið saman í bíó á þessum sérkennilegu tímum.“

Jón Bjarki og Hlín gera myndina að mestu án fjármögnunar. „Við söfnuðum einni milljón króna á Karolina Fund en annars er þetta bara blóð, sviti og tár allra sem að þessu verkefni komu og við stöndum í mikilli þakkarskuld við marga.“

Þau hafa lært margt á þessu ferli en hvorugt þeirra hafði hugmynd um hvernig ætti að snúa sér til að koma myndinni á framfæri, inn á hátíðir, efnisveitur og annað slíkt. Sjálf framleiða þau undir merkjum SKAK bíófilm í samstarfi við Andy Lawrence hjá AllRitesReversed og Veroniku Janatkovu hjá Pandistan, og með sölu og dreifingu erlendis fer Feelsales. Hlín sér auk þess um frumsamda tónlist í myndinni, en þeir Teitur Magnússon og Sindri Freyr Steinsson útsettu einnig sérstaklega tvö lög fyrir myndina. Þá sáu þeir Arnar Ingi Gunnarsson og Kiron Guidi um hljóðhönnun auk þess sem Daði Jónsson sá um litvinnslu.

„Það er margt skrýtið í þessu ferli þegar maður er einyrki sem þarf að kynna sig frá grunni en við erum svo sannarlega reynslunni ríkari. Ég var að vísu búinn að gera eina styttri mynd áður og lærði heilmargt á því líka en hún fór á ágætt flug. Það er svo merkilegt að maður upplifir þessi verk sín eins og barn sem sleppa þarf hendinni af og hleypa út í heiminn. Svo lendir maður í því að hverri hátíðinni af annarri er aflýst og fáir ef nokkrir að fara í bíó. Þá voru þær flottu hátíðir sem hún komst inn á meira og minna færðar „online“ sem er auðvitað öðruvísi og töluvert fjarlægari reynsla en ef maður hefði mætt þangað í eigin persónu. Þá spyr maður sig: Mun barnið lifa þetta af svona eitt og óstutt úti í hinum stóra heimi?“ segir hann hlæjandi. „Fyrir vikið þarf barnið á umframalúð að halda þangað til það getur loksins staðið á eigin fótum.“

Í hringiðu lekamálsins

En hvers vegna sneri blaðamaðurinn sér að mannfræðilegri heimildarmyndagerð?

„Ég hafði rekist á þetta nám á netinu einhverjum árum áður og lýsingin talaði sterkt til mín. Mig hefur alltaf langað að segja sögur af fólki með sjónrænum hætti og bíóið heillar. Ég kynntist Hlín árið 2014 og ári síðar ákváðum við að flytja til Berlínar. Ég skráði mig að vísu ekki strax í námið en var með augun á því og komst síðan inn haustið 2016.“

Árið á undan hafði Jón Bjarki staðið í ströngu en hann var þá blaðamaður á DV og lenti vegna fréttaskrifa þeirra Jóhanns Páls Jóhannssonar í hringiðu umræðunnar um lekamálið svokallaða. Málið kom upp í nóvember 2013 og lauk ekki fyrr en ári síðar með afsögn Hönnu Birnu Kristjánsdóttur innanríkisráðherra eftir að Gísli Freyr Valdórsson, aðstoðarmaður hennar, játaði að hafa lekið trúnaðarupplýsingum í formi minnisblaðs um nígeríska hælisleitandann Tony Omos úr ráðuneytinu í fjölmiðla.

„Við Jóhann Páll vorum á kafi í þessu máli og í heilt ár snerist líf mitt að miklu leyti um það. Framan af stóðum við svolítið einir og þetta hreinlega tók yfir. Það er stórmerkileg lífsreynsla að lenda í hringiðu svona stórs fréttamáls; það verður mjög persónulegt og eins og maður sjálfur verði hluti af málinu. Það var erfitt til lengdar,“ segir Jón Bjarki.

– Hvernig þá?

„Umræðan var á köflum mjög óþægileg; eins og þegar við vorum sakaðir um að búa til upplýsingar og vera með „agenda“ í málinu. Það var auðvitað út í hött. Við vorum bara að vinna okkar vinnu og miðla upplýsingum sem við töldum eiga erindi við þjóðina.“

– Fenguð þið beinar hótanir?

„Nei, svo langt gekk það ekki. En umræðan í þjóðfélaginu og á samfélagsmiðlum var ekki alltaf upplýst og yfirveguð.“

Annars hugsar hann með hlýju til áranna á DV. „Þetta var gríðarlega mikil vinna en spennandi og alls kyns vendingar sem við vorum að eltast við. Ég mun búa að þessari reynslu alla tíð.“

Langaði að gera sitt eigið

Eins og menn muna þá spratt lekamálið upp úr umfjöllun um hælisleitendur og flóttamenn en, eins og Jón Bjarki kom inn á áðan, þá hefur það alltaf heillað hann að segja sögur jaðarsetts fólks sem ekki endilega á sína rödd í samfélaginu.

Skömmu eftir að lekamálinu lauk urðu eigendaskipti á DV og Jón Bjarki hætti í kjölfarið á blaðinu. „Ég var svolítið í lausu lofti á þessum tíma; hlustaði bara á morgunútvarpið og heimsótti ömmu og afa. Maður upplifði mikinn tómleika að vera skyndilega kastað svona út úr hringiðunni en ákveðinn létti að sama skapi. Það sat þreyta í mér eftir lekamálið og mig langaði að taka skref frá blaðamennskunni, alla vega sem aðalstarfi. Líklega var þetta hreinlega kulnun í starfi. Ég held að það sé allt í lagi að segja það, að maður geti kulnað í starfi sem maður elskar og þar sem maður er að vinna verðlaun, þegar álagið verður of mikið. Mér finnst eins og heimildamyndagerðin hafi hreinlega hjálpað mér að komast yfir þetta. Ég hef skrifað „frílans“ síðan og mun örugglega gera áfram. Ég þráði að gera eitthvað skapandi og nýta nám mitt í ritlist, þar sem ég hafði besta fáanlegan leiðbeinanda, Sigurð Pálsson skáld. Blaðamennska getur verið skapandi en hún er auðvitað innan ákveðins ramma sem getur orðið endurtekningasamur og mig langaði að gera eitthvað sem væri meira mitt eigið. Þessi mannfræðilega heimildarmyndagerð hefur heldur betur svalað þeirri þörf og segja má að við Hlín höfum bæði komist í draumanámið, en hún fór í skúlptúrnám sem hún er langt komin með að klára.“

Heimildarmyndanámið er mjög alþjóðlegt, að sögn Jóns Bjarka, en í þrjátíu manna hópi voru nemendur frá um tuttugu þjóðlöndum. „Þetta var algjör suðupottur og ég lærði heilmargt af því samtali. Síðan er Berlín bara svo yndisleg og lifandi borg; mikil hringiða sköpunar, menningar og lista.“

Ætla aftur til Berlínar

Jón Bjarki og Hlín stefna skónum aftur til Berlínar um leið og ástandið vegna faraldursins lagast, annaðhvort í sumar eða haust. Hann langar að halda áfram á sömu braut en næsta verkefni er einmitt fyrirlestur á kvikmyndahátíð hinnar konunglegu bresku mannfræðistofnunar en myndin verður jafnframt sýnd þar og er tilnefnd til aðalverðlauna. Hvað tekur við eftir það er óráðið. „Ætli maður leyfi þessu verkefni ekki að lenda áður en maður snýr sér að því næsta, auk þess sem gott verður að komast loksins fyrir vind í þessu Covid-ástandi.“

Jóhann Páll, félagi hans úr blaðamennskunni, hefur sett stefnuna á Alþingi fyrir hönd Samfylkingarinnar en Jón Bjarki hlær þegar hann er spurður hvort hann hafi ekki langað að fylgja honum þangað. „Nei, það er ekki fyrir mig. Það tekur á að vera í harðri blaðamennsku, hvað þá að sitja á Alþingi. Ég tek hlutina aðeins of mikið inn á mig til að geta staðið í þeim slag til lengri tíma. Við Jóhann Páll vorum teymi í gegnum þetta ferðalag í blaðamennskunni og ég óska honum alls hins besta. Hann er eldklár og á án efa eftir að standa sig vel á þingi.“