Mennskan, vorið og samkenndin

Það reynir á mennsku okkar, viljastyrk og væntingastjórnun, eins og það heitir jú á fyrirtækjamáli samtímans um þessar mundir. Að vænta þýðir að vona, jafnvel vona svo heitt að viljastyrkur og kraftur leggst með því sem vonað er á. Aðventan – biðin eftir jólum, henni svipar til þessara daga; það er enn föstutími í hringrás hins trúarlega tímatals. Vonbrigðin eru í kortunum þar, eins og hér og nú þar sem öllu sem við ætluðum er í einni svipan sópað af borðunum – ferðalögin, samveran með vinum og fjölskyldu; það sem við ætluðum að gera síðustu páska, síðustu jól; þetta sem hefur okkur upp úr hversdeginum og minnir okkur á „sérleik sálar“ eins og Matthías Jochumsson kallaði það, að við eigum okkur hvert og eitt sögu og vitund, sérstöðu og sjálf. Við erum ekki bara fljótandi dropar af hafi alheimsvitundar sem streymir um tómið. Ekki bara hverfandi bylgjuhreyfingar á yfirborði þess Geldingadalshrauns sem að eilífu streymir upp úr möttli jarðarkvikunnar. Við eigum stað og stund, vonir og væntingar, jafnvel takmark og tilgang. Við lærum að hlaða líf okkar merkingu – nú eða lifum í angist þeirrar tilveru sem þykir rúin merkingu. Og andspænis því að hafa ekki stjórn á eigin örlögum, aðstæðum eða lífskreppum, þá missum við stundum kjarkinn.

Að vera manneskja er að geta ekki alltaf allt

Nú dynur á, ekki bara með afboðunum og frestunum, heldur kröfum um sveigjanleika, auðmýkt, hugrekki. Fallvaltleikinn iðar undir yfirborðinu og hríslast upp bakið en spekin réttir úr hryggnum þó að óttinn læðist undir handarkrikana. Við svitnum við tilhugsunina um að þessi ógnvaldur geti læst klónum í börnin, unga fólkið sem er í blóma lífsins á þroskabraut. Hið óviðráðanlega setur varnarkerfin á fullt. Skynjunin eykst, forvitnin og gleðin yfir undri eins og eldsumbrotum við höfuðborgina skerpa fegurðarskynið, við tökum sköpunarverkið inn agndofa. Ekki jafn óþægilegt og þegar þaulskipulögð fermingarveisla sem lengi hefur verið beðið, verður að búblupartíi í barnvænni skilningi þess orðs. Jú, kannski koma gjafirnar samt, en samfélagið, tengslin, trúnaðurinn við gildi, ræktarsemin við þá hefð að hér standi barn á tímamótum og horfi fram til sjálfsábyrgðar og þroska; það er svo miklu, miklu, miklu meira en gjafirnar. Það er gjöfin. Að fá að standa á þessum þröskuldi og finna að til þín er horft, og með einhverjum undarlega öðrum hætti en áður er þín vænst. Megi Guð blessa það að börnin sem fermast, þau sem áttu að fermast en urðu að bregðast við í skyndi, nú um miðja viku, og þau sem munu fermast, hvort sem þau staðfesta trú sína í kirkju eða tilvist sína í samfélagi manna með öðrum skapandi hætti, megi þau öll hvert og eitt vita að þeirra er vænst. Við vonum á þau, og óskum þeim þess að þau beri von í brjósti, til halds og trausts, sem veganesti út í lífið.

Staðföst von sem reisir frá deyfð og depurð

„Hvar varstu Kristur, þá?“ spyr Marta, systir Maríu, þegar Lazarus, bróðir þeirra, féll í valinn fyrir hverri þeirri veirunni sem þá geisaði í Betaníu og um 101 Jerúsalem, eins og sagt er, þegar lýsa þarf fjarlægðinni frá því litla þorpi „á Laugarnestanganum“ til höfuðmusterisins á Skólavörðuholtinu. Pálmasunnudagur er á morgun. „Varstu að bíða eftir strætó í Skeifunni?“ Gæti hún hafa bætt við, eftir því hversu virkt varnarkerfið var; því sektarkennd og skömm verða að vopnum þegar berjast þarf við sorg, áföll og missi. „Gastu ekki verið með grímu?“ „Þvoðirðu þér ekki um hendurnar?“ Í óttanum kviknar örvæntingin svo auðveldlega, við erum jú skepnur og skriðdýrsheilinn framleiðir þessa aflgjafa mannlegra tilfinninga, hormónin og boðefnin sem kenna okkur að berjast fyrir lífinu, flýja dauðann, frjósa og gleyma þegar angistin lamar okkur. Þúsundir ára af merkingarleit hafa fært okkur mennskuna að auki, öryggið, skjólið og kærleikann, þetta sem við höfum getað hvílt í um stund, á meðan við áttum okkur á því að það er eitthvað kunnuglegt hérna, einhver kjarni. Já, einhver vitiborin hringrás, jörð að standa á, himinn að horfa til, hreyfing í átt til ljóssins; og í austri – þar sem altari kristinnar kirkju stendur – þar kemur sólin upp með vorið í skauti sér og í vestri sest hún niður. Kistan er borin út um þær dyr og haustið, það er æði langt og sjaldan lengra en á föstudaginn langa. Eða hvað?

Hvernig getum við lýst heilögum tíma og samhengi ef við missum hæfileikann til að skilja tákn og inntak þeirra, arfleifð sem trú, hefð og siðir hafa markað okkur með, svo úr varð menning þar sem við berum ábyrgð hvert á öðru, styðjum hvert annað í þrengingum rétt eins og við fögnum saman, með „pálmann í höndunum“. Hvernig bólusetjum við þjóðina sem hraðast við veirunni, spyrja margir en núið spyr; hvernig höldum við tengslum við okkur sjálf og aðra, þegar við megum ekki gera það sem við viljum, veljum, gætum, ættum; já, að eiga og mega? „Að deyja; hvað er það?“ má vænta að Lazarus hafi spurt, upp risinn. Það er ekki nema von að í Betaníu hafi María hlustað og fræðst, Marta þjónað og þakkað, Lazarus safnað saman greinum og sótt asna, hann sem þau héldu dauðan. Og er það nema von að sungið hafi verið, Hósanna; sjá hér kemur hinn smurði, sem spádómarnir segja frá. Sá sem mun í kærleika meðtaka kossinn, þegar hans er leitað og hann merktur í myrkum garði, nóttina sem hann var svikinn. Hví reynir hin blinda öld æ að grafa honum gröf, spyr Jóhannes úr Kötlum, fyrst Jesús son gengur alltaf aftur?

Hér og nú, og alltaf

Fortíð og framtíð eru í sístæðum skurðpunkti minnis og reynslu, sem er svo miklu, miklu eilífari en við í allri okkar dýrð. En minni snúast ekki bara um gagnamagn, heldur skilning og þekking byggir á trausti en ekki tálsýnum. Ekki ætluðum gróða ef og þegar; heldur því æðruleysi sem mætir sannleikanum þótt hann líði með hægð á asnabaki yfir pálmagreinar í fornri helgisögn. Minni snýst um að hafa vit til að greina á milli þess sem má fórna um stund og þess sem er nauðsynlegt þegar maður stefnir að æðra marki. Og kjarkur í samtíma okkar snýst um það sama og fyrr, og alltaf og eilíflega; við verðum að skilja þær vörður sem eru vegvísar á réttri leið. Við þurfum ekki að blása út, svo búblurnar springi, heldur „verða minni“ – eins og Jóhannes sem boðaði komu þess sem var „elskan sú sem altrygg lifir hel“ – eins og Steingrímur Thorsteinsson orti upp úr Byro. Ef við þekkjum „minnin“ sem menningin okkar er úr, vefnað hringrásar og reynslu, þá er örskot bara á héðan í frá og til þess dýrðarríkis sem skín, að morgni upprisudagsins sem er í vændum. Þá koma þær að gröf innan skamms, Máríurnar en steinninn er frá svo allur ótti dvín.

Já, ef við trúum þá mun áður hnigin páskalilja aftur taka kipp og spekin gleðja þann sem eggið brýtur. Við eigum von á nammi jú, og njótum þess – en mætum af heilindum helgum stundum.

Andi samkenndar, vors og mennsku sé nærverandi okkur öllum á komandi páskatíð.